Khristina: Nederlandse commandant aan oorlogsfront Oekraïne

Op de foto: Khristina bij een verwoest pand in Oekraïne.

Jaap Scholten zag al heel wat heldenmoed langskomen tijdens zijn vele reizen door Oekraïne. Als mede-initiatiefnemer van ngo Protect Ukraine (samen met Dirck Smits van Oyen) levert de Nederlandse schrijver traumakits, kogelvrije vesten, drones en voertuigen aan het Internationale Legioen in de regio Charkiv. Scholten stond paf toen hij daar Superior Combat Medic Khristina ontmoette. De voormalige studente sociologie aan de UvA werkte er als medisch instructeur en tolk én was plaatsvervangend commandant van het Derde Internationale Legioen. 

Khristina werd een belangrijk contact voor Protect Ukraine omdat ze precies wist waar aan het front de meeste behoefte aan was. Scholten besloot haar uit te nodigen voor een reeks bijeenkomsten in Nederland, waarbij ze de donateurs van PU bevlogen te woord stond. De weken in Nederland zijn een bijzondere gewaarwording voor de medic. ‘Het was hier stil en veilig op straat en ik zag mensen genieten van het leven. Ik dacht: dat was ik, drie jaar geleden. De routine van een normaal leven, dat was ik compleet vergeten.’ 

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Wanneer Revu op het afgesproken uur arriveert in het restaurant is Khristina nog druk in overleg met haar contactpersoon van Protect Ukraine. Ze heeft vijftig man medisch militair personeel onder zich, en deze hospikken moeten allemaal goed uitgerust het slagveld betreden. Het is altijd weer spannend of Khristina genoeg voorraad mee terug naar standplaats Charkiv kan nemen. Toch is de stemming opperbest. Er wordt zelfs volop gelachen terwijl de bevoorrading besproken worden. 

Blij met de hulp

Dan schuift de Bulgaars-Nederlandse aan. Heldere ogen in een jong gezicht, gekleed in legergroen. Geen esthetische keus overigens: Khristina vertegenwoordigt de Oekraïense strijdkrachten en daar hoort een uniform bij. Nog even een warme groet voor Jaap Scholten, die vertrekt om een volgende bijeenkomst voor te bereiden.

‘Ik ben zo ontzettend blij ben met de hulp van Protect Ukraine. Ze leveren niet alleen aan ons bataljon, maar ook aan de ziekenhuizen in Charkiv. Er is op dit moment niemand van mijn onderdeel in de frontlinie die geen medische spullen heeft, en dat is puur te danken aan Protect Ukraine, een ongelooflijk succes. Het is de enige ngo die ons op dit moment helpt en niet alleen mijn bataljon, maar ook drie andere. Daarom zijn we zo blij dat zoveel mensen in Nederland ons willen helpen.’ 

De afgelopen week heeft Khristina door het hele land optredens verzorgd met Protect Ukraine. Donateurs worden zo op de hoogte gehouden van de activiteiten. Ze is een ideaal uithangbord: een jonge, slimme en energieke vrouw die bevlogen over haar ervaringen spreekt. Desnoods in vijf talen. Het is niet per se een rol die ze graag speelt.

‘Ik ben niet iemand die van de schijnwerpers houdt. Maar ik heb gezien dat als je goed uitlegt wat de hulp concreet voor ons betekent, mensen beter begrijpen waarom ze moeten geven. In de media worden je woorden vaak gemanipuleerd, maar Jaap en Tommy vertrouw ik.’ De laatste is schrijver Tommy Wieringa, die vanaf het begin nauw betrokken is bij de operaties van PU en aan vele konvooien heeft deelgenomen.  

'Beslissingen over medische behandelingen zijn puur mijn beslissing. Dat betekent dat wanneer ik een fout maak iemand kan sterven'

Ruim drie jaar duurt de oorlog nu al en de internationale hulp staat inmiddels onder druk. Politieke spanningen, maar ook nieuwe oorlogen elders zorgen ervoor dat het soms lastig is om de aandacht voor de strijd vast te blijven houden. Wat vindt ze haar belangrijkste boodschap? ‘Mensen zouden moeten weten dat elke donatie een leven redt. Dat is letterlijk zo. Wat men vaak niet beseft is dat de prijs van een leven 20 euro is: zoveel kost een tourniquet die een soldaat kan redden. Dat is een man die terug naar huis kan. Dus iedereen die ook maar een klein bedrag stort, redt een leven en kan trots op zichzelf zijn.’

Haar identiteit wordt door PU zo goed mogelijk beschermd, want publieke figuren lopen een risico, weet Khristina. ‘Buitenlanders in Oekraïne zijn het doelwit van Russische propaganda. Onze vrienden worden gebeld door Russen, onze ouders. Rusland is heel goed in het vinden van informatie, dus ik heb geen sociale media, geen Facebook, ik spreek met niemand die ik niet ken. En echte namen gebruiken we absoluut nooit.’ 

Tekort aan hospikken

Khristina (26) werd geboren in Bulgarije en verhuisde als jong meisje met haar ouders naar Nederland. Ze volgde een studie politicologie aan de Universiteit van Amsterdam, met als tweede studierichting ethica. Niet toevallig, vertelt ze. ‘Ethiek is: elkaar willen helpen. Dat idee zat heel sterk in mijn opvoeding. Als we vroeger iemand op straat zagen die er slecht uitzag, zei mijn moeder: “Vraag of hij honger heeft. Koop een broodje voor hem, of water.” Thuis maakten we met kerst pakketjes die we uitdeelden aan mensen die het nodig hadden. Pasta koken, soep maken, hondje mee en de straat op.’  

Vanuit dat gevoel had ze drie jaar geleden sterk de aanvechting om te gaan helpen in Oekraïne. ‘Ik ben begonnen als vrijwilliger. Toen ik zag hoe slecht de situatie werkelijk was, vroeg ik me af hoe ik nog gerichter kon helpen. Ik hoorde van soldaten dat vrijwilligers voor het Internationale Legioen beter getraind moesten worden. Ik ben toen naar recruiting gegaan en daar vertelde commandanten dat er vooral een tekort aan medics was, hospikken dus. Dat werd het voor mij. Ik had zelf alleen maar de EHBO-opleiding van het Rode Kruis gevolgd, die nodig was om tijdens de corona-epidemie in een teststraat te kunnen werken.’

Ze kreeg de naam door van een doorgewinterde Amerikaanse medische trainer, die haar onderwierp aan een negen maanden lange intensieve opleiding. ‘Ik noem David mijn medische vader, want hij heeft van mij een echte medic gemaakt. Ik wist niet eens wat een tourniquet was. Bij elke stap die ik zette, stond hij naast me, heel streng. Trainingen die soms wel tot twee, drie uur in de nacht duurden. Laptop mee, een rugzak van 25 kilo om. Combat medic course, dus gericht op oorlogsverwondingen, maar ook op theorie. Ingewikkelde procedures volgen terwijl je onder vuur ligt, dat heeft hij me allemaal geleerd.’ 

Drie jaar later is Khristina plaatsvervangend commandant van een bataljon van het Internationale Legioen. Ze traint medisch personeel en wordt continu op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen op het slagveld. Zo kan ze direct haar mensen naar de juiste plekken sturen. Of ze daar weer weghalen. ‘Recent waren vier van mijn mensen gewond geraakt bij een missie in een dorp. Mijn commandant was op dat moment ergens anders, zodat ik de beslissing moest nemen om ze terug te trekken. Als ze gebleven waren, hadden ze het niet overleefd, ze werden belaagd door de ene na de andere drone. Zo’n besluit is heel stressvol, want soms kan je mensen langere tijd niet bereiken. Zijn ze dan dood? Dat was zwaar. Beslissingen over medische behandelingen zijn puur mijn beslissing. Dat betekent dat wanneer ik een fout maak iemand kan sterven.’  

Een van haar taken is ervoor te zorgen dat elke soldaat op basisniveau medisch getraind is. Zo moeten ze bij zichzelf of bij anderen een tourniquet kunnen aanleggen om grote slagaderlijke bloedingen te kunnen stoppen. Iedere soldaat kan ook een chest seal aanbrengen, een soort superpleister die een vacuüm creëert wanneer een soldaat een flinke borstwond heeft. De wond kan dan wel ademen, maar is ook afgedekt. Hij of zij is weliswaar uitgeschakeld, maar kan wel blijven leven wanneer evacuatie dagen op zich laat wachten. 

Dat laatste is helaas een realiteit geworden, heeft Khristina zien gebeuren. Ambulances komen niet tot aan het front omdat de wegen te slecht zijn en bezaaid liggen met puin. Helikopters kunnen niet ingezet worden, want die worden door raketten neergehaald. Het komt geregeld voor dat een gewonde door vier man van het front moet worden weggedragen. ‘Daarom zijn de buggy’s en fourwheeldrives van PU zo belangrijk. Het zijn onze voornaamste evacuatiemiddelen op dit moment. Zo’n auto arriveert en rijdt langzaam door terwijl de gewonde aan boord wordt genomen. Als een auto langer dan een paar seconde stilstaat, kan die een drone of raket verwachten, honderd procent.’  

Non-stop zichtbaar

Drones zijn dé gamechangers van deze oorlog. Beide partijen maken er volop gebruik van, en ze hebben het leven van de frontsoldaat een stuk gecompliceerder gemaakt. Iedereen kan op elk moment vanuit elke hoek een drone verwachten. Ook uit medisch oogpunt is dit een serieus probleem, ervaart Khristina.

‘Voor ons is de grootste consequentie van drone-oorlogsvoering dat wij niet direct tot aan de frontlinie kunnen komen. Vroeger ging je een persoon behandelen, maar nu kan dat niet omdat je gelijk een drone achter je aan krijgt. Dan is ook de medic gewond of dood. Vroeger konden we voor evacuatie met wagens naar een persoon toekomen, dat kan ook niet meer. Ik kan me niet verstoppen met een gewonde, want ik ben non-stop van boven zichtbaar. Je moet dus nieuwe evacuatiestrategieën ontwikkelen. Het is niet langer wapen tegen wapen, maar: wie heeft de betere tech?’ 

Ook psychologisch vormen de drones een zware belasting. Je ziet ze meestal niet, maar je hoort ze wel zoemen. ‘Is deze voor mij, ben ik er geweest? Dat gevoel blijft hangen ook nadat je weg bent van de frontlinie. Ik zat met een aantal soldaten in een auto en we reden over een apart soort asfalt. Dat klonk exact als het geluid van een naderende drone, zodat we met zijn drieën in paniek raakten en de wagen moesten stoppen om te zien waar het geluid vandaan kwam. Ook toen we een observatiedrone inzetten tijdens medische trainingen dook iedereen gelijk weg. Zelfs als je probeert te slapen, hoor je in je hoofd dat geluid nog. Ook hier. PTSS.’ 

Dat medics actief doelwit zijn, is tamelijk nieuw. Konden voorheen haar mensen gewoon hun werk doen, sinds afgelopen november wordt medisch personeel speciaal op de korrel genomen door Russische sluipschutters. Een regelrechte oorlogsmisdaad, die het werken zoveel lastiger heeft gemaakt. ‘Inmiddels is het zo dat medics geen identificatie meer zichtbaar meedragen, het gevaar is te groot geworden. En waarom? Het lijkt vooral een standpunt tegen de Geneefse Conventie, die bepaalt dat medics met rust gelaten moeten worden. Het is alsof de Russen willen zeggen: niemand gaat ons vertellen wat we wel en niet mogen doen. En er is een praktische reden. Als je een medic vermoordt, is er ook niemand meer om medische hulp te verlenen. Dan gaan gewonden zeker dood.’

Omdat ook vrouwen een dankbaar doelwit vormen, is het voor Khristina extra gevaarlijk aan het front. ‘We hebben aan de frontlinie gezien dat vrouwen extra vuur aantrekken. Je kunt immers zien aan hoe iemand beweegt dat het een vrouw is. Misschien leeft bij de Russen nog steeds het idee dat vrouwen zwakker zijn dan mannen en niets op een slagveld te zoeken hebben. Gek, want ook aan Russische kant vechten veel vrouwen.  Er is zelfs een bataljon infanteristen dat geheel uit vrouwen bestaat. Sommigen van die vrouwen doen alsof ze kwetsbaar zijn om vanuit die positie toe te kunnen slaan.’ 

Ze vertelt over een situatie waarbij een groepje Russische vrouwen zich overgaven omdat ze zogenaamd gewond waren, en direct begonnen te schieten toen Oekraïense soldaten hen hulp wilden bieden. ‘De Russische minister van Defensie zegt: in oorlog mag alles. Dat is hun machiavellistische gedachtengoed. Anders zou ik niet weten waarom ze ziekenhuizen met raketten beschieten, of een bloedtransfusiecentrum. Toch denk ik dat je moet vechten volgens bepaalde regels, want ooit wordt het weer vrede. Want voor persoon wil je dan laten zien dat je bent als je geen morele code hebt? Word je dan ooit nog gerespecteerd als politiek leider? Ieder leger moet een grens hebben waar niet overheen gegaan wordt. Ik zie hier geen grens.’  

Menselijkheid

Als de Russen geen grenzen kennen qua wreedheid, hoe behouden Oekraïense manschappen dan hun waardigheid? Khristina heeft een typerend voorbeeld. ‘Ik zat achter de schermen te kijken naar dronebeelden van een gewonde Russische soldaat. Zijn beide benen waren onder de knieën geraakt, hij kon niet meer lopen. Hij had geen medische spullen bij zich. Toen hebben Oekraïense soldaten hem via een drone water plus medische spullen gestuurd zodat hij zichzelf kon helpen. Toen ik dat zag, wist ik weer waarvoor we vochten. Voor menselijkheid. Voor mij geldt niet de motivatie dat ik mijn eigen land en mijn eigen bloed verdedig, ik ben immers buitenlander. Maar wanneer een Oekraïner een vijand zo behandelt, verdient die persoon het allerbeste. Van zo iemand leer ik. Aan Oekraïense kant leeft nog steeds de menselijkheid. Dat geeft mij motivatie.’ 

Ze ziet geregeld met wat voor waandenkbeelden Russische soldaten de oorlog ingestuurd worden. ‘Vorige week nog heeft mijn bataljon een Rus gevangengenomen. Die kreeg te eten en medische verzorging. Die man begon te huilen, hij kon het gewoon niet geloven dat hij fatsoenlijk werd behandeld. Hij was bereid een interview te geven om de wereld te vertellen wat hem was overkomen. Zelf heb ik het ook vaak gezien dat gevangengenomen Russen netjes werden behandeld. Het werkt besmettelijk: als mensen naast je zich menselijk gedragen, ga jij dat ook doen.’  

'Vroeger ging je een persoon behandelen, maar nu kan dat niet omdat je gelijk een drone achter je aan krijgt'

Het brengt het gesprek op de nazorg voor de Oekraïense soldaten. Er is psychologische ondersteuning aan het front, maar alleen voor de zwaargewonden. Feitelijk zouden alle soldaten met een psycholoog moeten kunnen praten, ook tijdens hun diensttijd. PU is op dit moment aan het kijken of daar iets voor te regelen is, door bijvoorbeeld psychologen uit het Nederlandse leger in te schakelen.

‘Mijn jongens krijgen hulp van een Britse psychologe, en dat is goed, maar niet genoeg. Om soldaten echt te kunnen helpen moet je dezelfde militaire ervaring hebben. Je moet weten wat het is om te vechten of om kameraden te verliezen. Een verkeerde opmerking kan namelijk tot depressie of zelfmoord leiden. Dat maakt het een veld waar niet iedereen zomaar kan instappen. Daarom hebben we in mijn groep een traditie dat wanneer iemand terugkeert, wij goed naar die persoon luisteren. Direct, maar ook in de dagen erna. Je moet dat gevoel van ondersteuning en warmte geven. Maar professionele psychologische ondersteuning is feitelijk onmisbaar.’   

In Nederland wordt gediscussieerd over de vraag of gevluchte Oekraïense mannen niet terug moeten om hun land te verdedigen. Een gevoelige kwestie, die we toch aan Khristina willen voorleggen. Ze moet even nadenken voor ze met een genuanceerd antwoord komt. ‘Ik snap het wanneer Nederlandse soldaten zeggen: dit is niet onze oorlog. En dat klopt ook. Tegelijk is het wel een Europese oorlog die kan overslaan naar Nederland. En ja, er zijn hier jongemannen uit Oekraïne die best kunnen vechten. Maar als iedereen naar het front gestuurd wordt, wie gaat dan straks het land weer opbouwen? Niet iedereen is geschikt als soldaat, goed opgeleide studenten zijn straks ook heel belangrijk. Die mensen zitten nu hier.’

Ze haalt haar eigen ervaringen erbij om het punt te verduidelijken. ‘Wat heeft het voor zin om iemand die niet geschikt is voor de strijd naar het front te sturen? Ik wil zo iemand niet, want het is niet alleen een risico voor die persoon, maar ook voor anderen. Je kunt er op verschillende manieren naar kijken en ik zie beide kanten. Niemand mag oordelen over een ander als jezelf niet in diens schoenen staat. Ik ken iemand die wilde vechten waarvan ik zei: jij zou ik niet in mijn team willen.’ 

Normale dingen

De komende dagen zal Khristina nog enige tijd met haar familie kunnen doorbrengen. Toch weet ze dat ze terug moet. ‘De oorlog wacht niet op jou,’ is een terugkerende uitspraak. Heeft ze in Charkiv weleens last van twijfels? Ze schiet in de lach. ‘Elke dag is er wel een moment waarop ik denk: o, ik heb het helemaal gehad, ik wil terug naar huis! Meestal als ik heel boos ben of me hopeloos voel. Maar dan denk ik al snel: hallo, even wakker worden, zo kan je je niet gedragen. Terug aan het werk, er wachten nog vijftig man op jou. Terug naar de realiteit. Ach, iedereen aan het front kent zulke momenten.’ 

Toekomstplannen maken met haar partner, ook militair, wil ze niet. ‘Wij kunnen niet eens een dag vooruitplannen. Soms word ik om drie uur ’s nachts gebeld: “Er zijn gewonden, kom je ze halen?” Dan trek ik mijn uniform aan en vertrek. Soms kom ik dan pas vier, vijf dagen later terug. Natuurlijk denken we na over de toekomst, maar het is zo moeilijk om dat concreet te maken.’ 

Een laatste vraag: wie pept haar op? ‘Jaap Scholten en Tommy Wieringa! Om eerlijk te zijn, zijn zij de enigen met wie ik over dit soort dingen praat. Ik zie dat ze me begrijpen. Ze geven ook goede adviezen, dus elke keer als ze naar Charkiv komen, maak ik tijd vrij om met Jaap of Tommy te spreken. Dan lopen ze mee naar plekken die voor mij belangrijk zijn. En mijn man begrijpt beter dan wie ook wat oorlog betekent, hij vecht al sinds 2014.’

Voor het eerst in het gesprek valt ze even stil. ‘Tommy vroeg me een maand geleden wat mijn dromen zijn. Toen zei ik hem dat ik die niet had.’ Ze zucht. ‘Probleem is dat wij niet weten of we morgen nog in leven zullen zijn. En ik wil geen plannen maken omdat ik ergens bang ben dat ik daarmee het ongeluk over me afroep. Dat de volgende raket voor mij of mijn man is. Dus in onze gesprekken begint elke zin begint met: als de oorlog voorbij is, dan...’ 

Nog één keer die glimlach. ‘Ik ben een simpel mens. Ik wil normale dingen, net als iedereen in Nederland. Ik moet mijn laatste scriptie nog bij de universiteit inleveren, dus dat wil ik graag doen. Ik wil na mijn PhD doorgaan met mijn academische carrière, want ik hou van studeren. Dat was de toekomst die ik voor mezelf had uitgestippeld. Mijn eigen huisje kopen, een gezin stichten, het gewone leven. Klinkt misschien als saai, maar het lijkt me heerlijk.’ 

Protect Ukraine

Protect Ukraine heeft tot op heden 110 terreinwagens, tien transportbusjes, 46 elektrische motoren, twaalf ambulances en duizenden verkenningsdrones, jammers, helmen en kogelvrije vesten geleverd aan de Oekraïense strijdkrachten. Ook werden de opleidingen van honderden dronepiloten gefinancierd. De medewerkers stellen zelf de traumakits samen die op het slagveld direct levens redden. Elke gedoneerde euro wordt zo omgezet in een daad van hulp en verzet. Voor meer info: www.protectukraine.nl