Kunstroof 1934: Vlaamse Da Vinci Code na 90 jaar gekraakt?

Op de foto: bliksemschicht boven de Sint-Baafskathedraal in Gent.

De vroege ochtend van 11 april 1934, Sint-Baafskathedraal, hartje Gent. Een kerkbediende wil aan zijn ronde in de majestueuze kathedraal beginnen als een oud vrouwtje uit een zijdeur van het gebouw komt. Hij herkent haar meteen: ze komt hier elke ochtend bidden. 

‘Hoe bent u binnengeraakt?’

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

‘De deur was gewoon open.’

De kerkbediende vloekt binnensmonds. Het is al de tweede keer in korte tijd dat een deur van de kathedraal ’s avonds niet goed blijkt afgesloten. Hij besluit er straks de verantwoordelijke collega streng op aan te spreken.

De kerkbediende wandelt zijn vast traject af in de kathedraal. Alles schijnt pais en vree. Hij passeert de Vijdkapel, genoemd naar de edelman die de opdracht gaf tot het schilderen van het Lam Gods, een indrukwekkend altaarstuk dat werd begonnen door Hubert Van Eyck en – na diens dood – werd afgewerkt door zijn broer Jan, nog steeds beschouwd als een van de grootste schilders aller tijden. In 1432 schonk Joos Vijd het altaarstuk aan de kerk, waarna het al die tijd in de naar hem genoemde kapel hing. 

De theorie van de politie: de dader of daders hebben zich laten opsluiten in de kathedraal, hebben de panelen ’s nachts verwijderd en met de auto weggevoerd

De kerkbediende merkt ook hier niets opmerkelijks: de deur van de kapel is dicht en het doek dat het Lam Gods ’s nachts tegen de in de kathedraal rondvliegende vleermuizen (en meer bepaald tegen hun uitwerpselen) moet beschermen, hangt netjes op zijn plaats.

Gapend gat

Zo’n uur later is het tijd om de zijkapellen voor het publiek te openen. De kerkbediende stapt door de deur van de Vijdkapel en verwijdert het doek. De vloek is nu niet meer binnensmonds. Aan de linkerkant van het retabel gaapt een gat. Twee panelen zijn verdwenen: aan de voorkant De rechtvaardige rechters, aan de achterkant Sint-Jan de Doper.

De kerkbediende rept zich naar de kanunnik om hem op de hoogte te brengen van de diefstal, maar in de kathedraal lopen al heel wat bezoekers rond. Het nieuws verspreidt zich als een lopend vuurtje. Tal van nieuwsgierigen verzamelen zich rond de kleine Vijdkapel. Als de politie en de kanunnik arriveren, is er geen doorkomen aan. ‘Zo kunnen we niet werken,’ zou de inspecteur gezegd hebben. Hij besluit zich eerst naar een kaaswinkel te begeven. Daar is ook een diefstal gerapporteerd.

Van Jan Van Eyck, die door hedendaagse kunstenaars als David Hockney en Michaël Borremans als een van de grootste schilders aller tijden wordt beschouwd, zijn 24 werken bewaard, die in gerenommeerde musea als het Parijse Louvre, de Berlijnse Gemäldegalerie en de Londense National Gallery te zien zijn. In Nederland hangt er één Van Eyck: De drie Maria’s aan het graf, in Museum Boijmans van Beuningen. Een paneel als De rechtvaardige rechters is letterlijk onschatbaar. 

De theorie van de politie: de dader of daders hebben zich laten opsluiten in de kathedraal, hebben de panelen ’s nachts verwijderd en met de auto weggevoerd

Als de politie uiteindelijk terugkeert naar de Vijdkapel wordt ze niet veel wijzer. Eventuele sporen zijn natuurlijk al vernietigd door het massaal toegestroomde publiek. Een getuige meldt dat hij de avond ervoor rond elf uur licht had zien schijnen in de Vijdkapel. De theorie van de politie: de dader of daders hebben zich laten opsluiten in de kathedraal, hebben de panelen ’s nachts verwijderd en met de auto weggevoerd.

In de dagen die volgen, krijgt de Gentse bisschop de ene tip na de andere in zijn brievenbus. De meest gekke theorieën en vindplaatsen worden geopperd. Eén man is met een wichelroede door Gent gewandeld en is er zeker van het gebouw waar de panelen verstopt zijn geïdentificeerd te hebben. Veel tips wijzen ook naar Duitse daders: een deel van het Lam Gods was immers in Duitse handen tot de panelen na het Verdrag van Versailles (1919) moesten teruggegeven worden aan België, dat zwaar door de Eerste Wereldoorlog getroffen was. 

Goede wil 

Als de bisschop enkele weken na wat de kranten ‘de stoutmoedige diefte’ zijn gaan noemen opnieuw een brief over De rechtvaardige rechters in zijn brievenbus vindt, zal hij allicht eerst gezucht hebben. Maar deze brief verschilt van de andere. De afzender, die mysterieus met ‘D.U.A.’ ondertekent, beweert dat hij als tussenpersoon in het bezit is gekomen van beide panelen, en dat hij als teken van goede wil dat van Sint-Jan de Doper wil teruggeven alvorens de onderhandelingen te starten over een vergoeding voor het terugbezorgen van De rechtvaardige rechters. 

Via gecodeerde advertenties in een krant wordt er onderhandeld tussen D.U.A. en het gerecht. Uiteindelijk leidt dat tot een brief waarbij een depotbiljet zit van de bagageruimte van het Brusselse Noordstation. De politie snelt erheen en krijgt in ruil voor het biljet een ingepakte plank. Als men het woldoek rond die plank verwijdert verschijnt inderdaad de beeltenis van Sint-Jan de Doper. De bedienden van de bagageruimte worden ondervraagd, maar veel levert dat niet op: dagelijks passeren er tientallen mensen.

D.U.A. hoopt dat er nu snel een doorbraak kan komen. Hij vraagt 1 miljoen Belgische frank. Heel veel geld in die tijd, maar voor een echte Van Eyck een koopje. Toch wil het gerecht niet op zijn eis ingaan: welke garantie heeft het dat D.U.A. na betaling ook het tweede paneel teruggeeft? En bovendien: is het niet onethisch om te onderhandelen met een dief? De onderhandelingen raken in het slop, zelfs nadat D.U.A. zijn prijs aanzienlijk heeft laten zakken. 

Iets meer dan een halfjaar na de diefstal is er nog steeds geen doorbraak. Op 25 november 1934 vindt er een bijeenkomst plaats van de Katholieke Partij in Dendermonde. Een van de aanwezigen, de 58-jarige Wetterse wisselagent Arsène Goedertier, krijgt er een hartaanval. Hij wordt zwaar ademend naar het nabijgelegen huis van zijn schoonbroer gebracht. Al snel blijkt dat Goedertier het niet zal halen. Er wordt een priester geroepen, maar Goedertier stuurt hem weg. Hij zegt dat hij in het reine is met zichzelf. Wel wil hij nog met zijn advocaat Georges De Vos spreken. Aangezien die ook op de bijeenkomst was, is hij snel ter plaatse. ‘Laat ons alleen,’ stamelt Goedertier tegen zijn schoonbroer.

Wat er dan gebeurt, weten we enkel op basis van wat De Vos later zal verklaren. De stervende Goedertier zou gezegd hebben: ‘Ik alleen weet waar De rechtvaardige rechters zich bevinden... In mijn bureau... Schuiven... Kast...’ En dan blaast hij zijn laatste adem uit.

‘Ik geloof dat hele verhaal niet,’ zegt Kurt Impens, die de voorbije jaren deze fascinerende kunstroof onderzocht en het resultaat daarvan recent in de Vlaamse bestseller De verbluffende waarheid goot. ‘Alsof je op zo’n moment niet zou zeggen waar het paneel zich bevindt, maar wel over een bureau en schuiven begint? Dat gelooft toch niemand? Dat klinkt als een slecht filmscenario.’

De Vos besluit zijn vriend, rechter Joseph Van Ginderachter, in vertrouwen te nemen. Samen trekken ze naar de woning van Goedertier in Wetteren. Ze vragen aan de weduwe of ze eens in zijn bureau mogen kijken. Daar vinden ze kopieën van de dertien D.U.A.-afpersingsbrieven, en een veertiende, nooit verzonden brief. Het klopt dus: Goedertier is betrokken bij de diefstal.

Het duo vreest voor Goedertiers goede naam en die van de Katholieke Partij. Ze voeren een privé-onderzoek in de hoop het paneel zonder schandaal terug te kunnen bezorgen. Dat lukt niet. Na een maand lichten ze de autoriteiten in. ‘Uiteraard is hierdoor cruciale tijd verloren gegaan,’ zegt Impens.

Pas op 27 december 1934 neemt de politie het onderzoek naar Goedertier over. Tal van mensen worden ondervraagd en plaatsen doorzocht, zonder resultaat. Enkele maanden later, we zijn dan al een jaar na de diefstal, wordt publiek bekendgemaakt dat de overleden Arsène Goedertier betrokken was bij de diefstal. Dat leidt tot tal van tips, maar geen doorbraak. In 1937 zet de Belgische politie het onderzoek stop. Er is geen enkel spoor.

Bankenschandaal

Drie jaar later vallen de Duitsers België binnen. Hitler en Goering zijn geobsedeerd door kunstschatten. Ze willen ook het Lam Gods. Dat is vóór de Duitse inval in veiligheid gebracht in het Franse Pau, maar uiteindelijk kunnen de nazi’s het toch bemachtigen. Maar ze willen ook het ontbrekende paneel. Henry Köhn krijgt de opdracht om het paneel te vinden en het hele onderzoek over te doen. Hij komt daarbij tot de conclusie dat Goedertier niet de dief was en dat het motief van de diefstal te situeren is in een bankenschandaal.  

In de economisch barre jaren dertig dreigden heel wat Belgische banken failliet te gaan. Zo ook een katholieke bank uit Gent. Heel wat diepgelovige mensen uit de streek hadden hun schaarse spaarcenten toevertrouwd aan die bank, vaak na een bezoek van de lokale priester. Dat spaargeld dreigden ze kwijt te zijn. De priesters uit de streek wilden dat voorkomen. Zo rijpte het plan om De rechtvaardige rechters te stelen. Door er het bisdom 1 miljoen frank voor te vragen, konden de kleine spaarders vergoed worden. De priesters schakelden Goedertier als tussenpersoon in. 

Het is het begin van een (complot?)theorie die tot op de dag van vandaag standhoudt. Als een monster van Loch Ness duikt ze met de regelmaat van een klok op. Zo beweerde de befaamde grondwetspecialist Robert Senelle (1918-2013) dat hij gecontacteerd was door een lid van een prominente Gentse familie. Die zou na de dood van Goedertier het paneel gekocht hebben van de opdrachtgevers van de diefstal en het sindsdien in bewaring hebben. Alhoewel Senelle en zijn secondant, Paul De Ridder, nooit namen hebben genoemd, weet iedereen om welke familie het gaat: die van een oud-minister. Binnen die familie zouden drie strekkingen bestaan: één die het paneel wil teruggeven, één die het schandaal vreest en alles bij het oude wil laten, en één die boter bij de vis wil. Want niet alleen heeft de oud-minister er destijds een aanzienlijk bedrag voor gegeven – dat anders een deel van zijn erfenis zou geweest zijn –, in de jaren die volgden zijn er ook veel kosten gemaakt om het eeuwenoude paneel in een goede staat te houden.

Een Gentse stadsgids kwam in 2019 na heel wat gepuzzel tot de conclusie dat het paneel op exact 152 stappen van een gebeeldhouwde arend in Gent zou liggen

Een vergezochte theorie? Niet voor de politie, die enkele huiszoekingen bij leden van de familie laat uitvoeren en zelfs telefoontaps doet. Zonder resultaat. Ook enkele prominente journalisten gaan mee in de theorie. Zo brengt toenmalig journaliste van de openbare omroep VRT Siel Van der Donckt er verschillende nieuwsreportages over.

De theorie van de ‘prominente familie’ is er maar een van vele die al decennialang circuleren. De rechtvaardige rechters vormt niet alleen het Loch Ness van België, het is ook een soort Da Vinci Code. Allerlei amateur-speurders duiken in de D.U.A.-brieven om er een gecodeerde boodschap in te vinden die de bergplaats prijsgeeft. Zo kwam een Gentse stadsgids in 2019 na heel wat gepuzzel tot de conclusie dat het paneel op exact 152 stappen van een gebeeldhouwde arend in Gent zou liggen. En wat bleek? Na 152 stappen kwam men bij een waterput die breed genoeg was om het paneel in te verbergen en die al bijna negentig jaar niet gereinigd was.

Dus vroeg het Gentse parket in augustus 2019 aan het Technical Support Team van Zeebrugge om met een camera en sonar het anderhalve meter diepe water op de bodem van de put te onderzoeken. Dat leverde enkele beelden op van voorwerpen die moeilijk thuis te brengen waren. Een ervan leek een houten paneel te zijn...

Een team liet zich in de diepe put zakken. Na wat ploeterwerk werd heel wat steenpuin, geldstukken en een metalen steelpan naar boven gehaald. En een stuk hout: het ‘houten paneel’ bleek het vroegere deksel van de waterput te zijn.

Dendermonde

Een andere amateur-speurder bedekte dan weer de vloer van zijn garage met een gigantische kaart van België. Op basis van allerlei namen die genoemd worden in de D.U.A.-brieven en andere aanwijzingen begon hij lijnen te trekken tussen allerlei gemeenten. Die lijnen sneden perfect op de markt van Dendermonde. Dendermonde, waar Goedertier stierf. Toeval? De amateur-speurder denkt alvast van niet.

Niet alle theorieën en tips zijn even serieus te nemen. Zo zijn er mensen die beweren dat ze weten waar het doek opgerold verborgen zit. Dat het om een houten paneel gaat en dat oprollen dus onmogelijk is, lijken ze niet te beseffen. 

Maar de theorie van de prominente Gentse familie en de bankencrisis wordt nog steeds serieus genomen, ook door de politie. Ze werd – in een alternatieve versie – nieuw leven ingeblazen door Kurt Impens. Zijn theorie, uitvoerig te lezen in zijn recent verschenen boek, is niet makkelijk samen te vatten. Toch een poging. ‘Arsène Goedertier speelde niet meer dan een bijrol in het plan,’ aldus Impens. ‘Hij werd door de samenzweerders slechts ingeschakeld om de afpersingsbrieven te schrijven.’ 

Die samenzweerders waren aldus Impens leden van de Kerk. Ze lieten dus hun eigen schilderij stelen, in de hoop dat de Belgische staat het ‘losgeld’ zou betalen, waarmee dan de katholieke bank gered kon worden en de gedupeerden hun geld terugzagen. ‘Maar de staat weigerde, waardoor de Kerk opgescheept zat met een wereldberoemd schilderij dat ze niet tevoorschijn kon toveren zonder zwaar gezichtsverlies te lijden. In de loop der jaren is wel vijf keer geprobeerd het paneel discreet terug te bezorgen, maar altijd ging wel iemand op de rem staan,’ beweert Impens.

Nog steeds volgens Impens heeft de ‘prominente Gentse familie’ een rol gespeeld in het verhaal, maar niet door het paneel over te kopen en het te verbergen, maar door haar invloed aan te wenden om het paneel te laten terugbezorgen. Zonder resultaat.

Het paneel van De rechtvaardige rechters zou tot 1942 gewoon in de Gentse Sint-Baafskathedraal verborgen zijn geweest, tot de Duitser Köhn te dicht bij de bergplaats kwam. Toen is het overgebracht naar een pand van de katholieke Sint-Antoniuskring, beweert Impens, en vele jaren later uiteindelijk ondergebracht ergens op het riante eigendom van een diepgelovige weduwe in Oosterzele.

‘Ik hoop uit de grond van mijn hart dat de Kerk zelf de moed bij elkaar zal rapen om het verleden achter zich te laten en het schilderij uit haar schuilplaats te halen’

Nieuwe huiszoeking 

Het is daar dat de politie nog maar enkele maanden geleden een nieuwe huiszoeking deed en ook enkele mensen ondervroeg. Zonder resultaat, u raadt het al. Tijdens de tweedaagse doorzoeking van het domein vonden de speurders in een leegstaande hoeve op het domein wel een wandkast. Die was naar verluidt zo geconstrueerd dat ze kon worden weggeschoven om een geheime bergplaats te onthullen. Even dachten de speurders dat ze prijs hadden, maar het meestgezochte kunstwerk van de afgelopen eeuw kwam ook nu niet tevoorschijn. ‘Wellicht gaat het om de schuilplaats waar het schilderij jarenlang is weggestopt,’ vermoedt Impens. Hij denkt dat men de speurders te snel is afgeweest en het paneel nog net op tijd heeft weggehaald en elders op het gigantische domein heeft verstopt.

Het doet denken aan het verhaal van Gaston De Roeck. Nog zo’n amateur-speurder die zich vastbeet in het fascinerende verhaal van het verdwenen paneel. In 2002 was hij zeker van zijn zaak: hij wist waar het verstopt zat. Via een website bouwde hij de spanning op. Op 4 oktober 2002 onthulde hij dan uiteindelijk de bergplaats: achter het altaar van de Sint-Gertrudiskerk van Wetteren, op zo’n 50 meter van de oude woning van Goedertier. De wereldpers streek neer in de kleine Oost-Vlaamse gemeente. Men vond echter niets. Wel zat er een groot gat in een houten wand achter het altaar, met afmetingen die ongeveer overeenstemden met die van het paneel. De Roecks reactie: ‘We zijn net te laat.’ Een vergelijkbare reactie als die van Impens.

Gaston De Roecks zoon Willy heeft de microbe van zijn intussen overleden vader overgenomen. Hem een amateur-speurder noemen is echter de man tekortdoen. Hij was tot aan zijn pensionering immers misdaadanalist bij de politie. Hij heeft de voorbije jaren het hele dossier doorploegd. Zijn conclusie: Goedertier handelde alleen en verstopte De rechtvaardige rechters tijdens de nacht van de diefstal in de Sint-Baafskathedraal zelf. Daar ligt het nog altijd ergens, maar in welke staat?

Impens is er daarentegen nog steeds van overtuigd dat het paneel zich in Oosterzele bevindt en dat het snel zal opduiken. ‘Ik hoop uit de grond van mijn hart dat de Kerk zelf de moed bij elkaar zal rapen om het verleden achter zich te laten en het schilderij uit haar schuilplaats te halen, zodat deze brok werelderfgoed na een zwerftocht van negentig jaar eindelijk weer kan thuiskomen in de kathedraal,’ besluit hij.

Wordt dus vervolgd.

Ook de diefstal van de kaas werd nog niet opgelost.