Een kwart eeuw American Psycho: zo toxisch als Tate

De seriemoordenaar staat voor de spiegel en trekt traag een gezichtsmasker van zijn gezicht. De ogen van Wall Street-bankier Patrick Bateman zijn koud en eng. Is dit een gewone zakenman met een voorliefde voor Huey Lewis and the News, Phil Collins en verzorgende crèmetjes? Hij loopt in een witte onderbroek door een nette kamer met witte meubels en witte banken. De camera zoomt in op een zeer groot, bijna driepersoonsbed, ideaal voor trio’s. Door enorme ramen komt veel licht, het uitzicht op de Upper East Side in New York is adembenemend. 

Bateman komt aan bij zijn toilet. Aan de muur hangt een poster van zijn favoriete musical Les Misérables, Tijdens het plassen stelt hij zich voor met: ‘Mijn naam is Patrick Bateman, ik ben 27 jaar oud. Ik woon in de American Gardens Buildings, West 81th Street op de elfde verdieping. Ik geloof in mezelf goed verzorgen, in een gebalanceerd dieet en een rigoureus fitnessregime.’ 

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Hij opent zijn ijskast, pakt er een blauw ijsmasker uit en legt dit op zijn gezicht om het een beetje minder ‘puffy’ (opgeblazen) te maken. Hij trekt het ijsmasker aan, doet stretch-oefeningen in zijn onderbroek en pocht dat hij inmiddels duizend sit-ups kan doen. Douchen is de volgende stap in zijn ochtendritueel en hij verzorgt zijn gezicht met een poriënreinigende lotion, zonder alcohol, want dat droogt je gezicht uit en maakt je ouder.

Staand voor de spiegel in zijn badkamer zegt hij: ‘Er bestaat een idee van een Patrick Bateman, een soort abstractie, maar er is geen real me, alleen een entiteit, iets illusoirs, en hoewel ik mijn koude blik kan verbergen en je mijn hand kunt schudden en vlees kunt voelen dat dat van jou vasthoudt en je misschien zelfs het idee kunt hebben dat onze levensstijl waarschijnlijk vergelijkbaar is: ik ben er eenvoudig niet.’ 

Bloed druppelt over de titeltekst AMERICAN PSYCHO, het kan dan al duidelijk zijn dat Patrick Bateman een psychopaat is en dat klopt want hij moordt en martelt. De producent prees de film dan ook met veel plezier aan met: ‘The must see movie that shocked a nation’. 

Sadistische moorden

De regisseur van American Psycho heet Mary Harron. William Dafoe speelt erin, net als Justin Theroux, Jared Leto en Reese Witherspoon, Batemans vriendin Evelyn. Mary Harron maakte de film met actrice Guinevere Turner en dat leidde tot nogal wat commotie. Hoe zouden twee vrouwen de legendarische, zwaar omstreden roman van Bret Easton Ellis gaan verfilmen, een boek dat niet bepaald bekendstond om zijn feministische kijk op de wereld? Hoe zouden ze al het geweld in beeld brengen, al die sadistische moorden? Eén ding staat vast: de film is minder bloederig dan het boek, maar dat kan ook bijna niet anders. 

Christian Bale speelt de hoofdrol in American Psycho, verschenen in 2000. Dat doet hij angstaanjagend goed. In een van de eerste scènes zitten twee vrouwen naast elkaar op Batemans witte bank. De psychopaat draagt een kostuum met vlinderdasje. Hij pakt een cd uit zijn collectie, houdt het omhoog en vraagt: ‘Do you like Phil Collins?’

Bateman staat inmiddels achter de vijand met de fijne visitekaartjes en roept: ‘Hey Paul!’ Hij splijt zijn schedel met de bijl en trekt zijn regenjas uit

In het antwoord is hij niet geïnteresseerd en hij mansplaint: ‘Ik ben een groot fan van Genesis sinds de release van hun album Duke uit 1980. Daarvoor begreep ik echt niets van hun werk. Te artistiek, te intellectueel. Op Duke werd Phil Collins’ aanwezigheid duidelijker. Ik denk dat Invisible Touch het onbetwiste meesterwerk van de groep was. Een epische meditatie over ongrijpbaarheid. Tegelijkertijd verdiept en verrijkt het de betekenis van de voorgaande drie albums. Luister naar het briljante samenspel van Banks, Collins en Rutherford. Je kunt praktisch elke nuance van elk instrument horen.’

Hij loopt door zijn appartement terwijl hij dit vertelt en gaat op zijn bed zitten. De twee vrouwen zijn daar inmiddels ook. Ze kijken angstig, mede omdat hij maar blijft dooremmeren over Genesis en Phil Collins. De song In Too Deep gaat over monogamie en toewijding en is ‘the most moving pop song of the 1980s, extremely uplifting’. De teksten zijn zo positief als ‘alles wat ik ooit in rock heb gehoord’. De solocarrière van Phil Collins is commerciëler dan die van Genesis en daardoor bevredigender, vindt Bateman en hij waardeert met name hits als In the Air Tonight en Against All Odds. 

Hij staat op en neemt plaats achter een camera omdat hij een pornofilm aan het maken is. In de tussentijd blijft hij vertellen over de grootsheid van Phil Collins, soms onderbreekt hij zijn betoog met commando’s als: ‘Christine, doe je badjas uit. Sabrina, doe je jurk af. Sabrina, waarom dans je niet even? Christine, ga op je knieën zodat Sabrina je kont kan zien. Sabrina, blijf daar niet zo staan. Eat her pussy!’ 

Hij doet zijn jasje uit, loopt in zijn overhemd met bretels naar de cd-speler en zet een van Phil Collins’ andere grote hits op. ‘Dit is Sussudio, a great, great song. Een persoonlijke favoriet van mij.’ Bateman wordt vlak erna afgezogen terwijl Sussudio door zijn appartement schalt en hij bekijkt zijn eigen seksscène in de spiegel, terwijl hij een hand door zijn haar haalt en naar zijn spierballen wijst.

Mooiere visitekaartjes

De hit Hip to Be Square van Huey Lewis and the News uit 1987 speelt een andere prominente bijrol in American Psycho. Batemans zakenrivaal Paul Allen, gespeeld door Jared Leto, wordt afgeslacht terwijl dat nummer wordt gedraaid. Bateman ergert zich aan hem omdat Paul Allen makkelijker binnenkomt bij exclusieve restaurants en bovendien mooiere visitekaartjes heeft. In de Hip to Be Square-scène ligt Paul Allen/Jared Leto dronken op Batemans witte leren bank. Bateman vraagt: ‘Houd je van Huey Lewis and the News?’ Allen antwoordt: ‘They are alright.’ Bateman trekt een regenjas aan, moonwalkt door de kamer en zegt: ‘Hij wordt vergeleken met Elvis Costello, maar Huey heeft volgens mij veel meer humor.’ 

De vroege Huey Lewis and the News waardeert hij minder dan de band die in de jaren tachtig hit na hit scoorde, de Huey uit hun beginperiode vindt hij te new wave. Hij zet hun derde album Sports op en danst stijfjes op Hip to Be Square, een scène die een meme is geworden. Volgens Bateman is de song een ode aan de ‘plezierigheden van conformiteit en het belang van trends’. Hij voegt eraan toe: ‘De meeste mensen luisteren niet naar de lyrics, maar dat zouden ze wel moeten doen.’ 

Bateman staat inmiddels achter de vijand met de fijne visitekaartjes en roept: ‘Hey Paul!’ Hij splijt zijn schedel met de bijl en trekt zijn regenjas uit. Zijn pak is smetteloos schoon, maar zijn hoofd zit vol bloed. Bateman steekt een sigaar op en kijkt intens tevreden. De scène is vooral volgens radicaal-rechtse Amerikanen ‘iconic’ en Bateman is in die kringen meer dan ooit een glorieus symbool voor de jaren tachtig, het tijdperk van Phil Collins, president Reagan, zakenman Trump, Huey Lewis and the News en de fictieve Wall Street-grootheid Gordon Gekko uit de Oliver Stone-klassieker Wall Street, iconisch geworden door het gezegde ‘greed is good’. Cynischer dan Gordon Gekko kon het niet worden, dacht iedereen, maar toen was daar ineens Patrick Bateman, hoofdpersoon uit de bestseller American Psycho, die negen jaar voor de film verscheen en Amerikaanse hebzucht een nog veel smeriger gezicht gaf. 

*

Het was de herfst van 1990. In tijdschriften als Time Magazine verschenen voorpublicaties van een roman genaamd American Psycho. Dat ging niet onopgemerkt voorbij en dat kon ook bijna niet, want de schrijver was Bret Easton Ellis. Hij debuteerde in de jaren tachtig met het spectaculaire Less than Zero. Die roman ging over verveelde rijke jongeren in Los Angeles die zopen, snoven, veel seks hadden, maar niets gaf echt bevrediging. De leegte in hun levens kon door niets worden gevuld en die boodschap sprak aan het einde van de jaren tachtig aan in Amerika. Bret Easton Ellis was de angry young man van de Amerikaanse literatuur en hij werd ook in Europa een beroemdheid. 

De opvolger kreeg de titel American Psycho. De baas van uitgeverij Simon & Schuster wilde het wonderkind per se vastleggen en bood een voorschot van 300.000 dollar. De titel beloofde veel: geen idee wat de inhoud precies zou zijn, maar dat zou met Bret Easton Ellis’ kwaliteiten vast wel goed komen. De eerste proeflezers begonnen aan het manuscript. Hoofdpersoon Patrick Bateman was een 27-jarige psychopaat die als stockbroker op Wall Street werkt en wel heel overdreven Amerikaans is: hij houdt bijzonder veel van geld en geweld. Bateman adoreert president Reagan en heeft bijna net zoveel bewondering voor de New Yorkse zakenman Donald Trump. Die kleedt zich dan wel niet op de juiste manier, maar zijn hebzucht-is-goed-mentaliteit valt alleen maar te bewonderen en Bateman hoopt bij elk bezoek aan Manhattan Trump en diens hoogblonde vrouw Ivana te zien. Hij vraagt tot vervelens toe: ‘Is dat Trumps auto?’ 

Op een lijstje met ‘prioriteiten voor kerst staat onder meer: (1) een tafel zien te reserveren voor acht uur op een vrijdagavond bij Dorsia met Courtney, (2) uitgenodigd worden voor de kerstparty van de Trumps aan boord van hun jacht. Zijn vriendin Evelyn roept eens uit: ‘Niet wéér Donald Trump!’ Hij vraagt een detective die hem ondervraagt of hij Trumps boek The Art of the Deal al heeft gelezen en zegt: ‘Het is heel goed.’

Bateman haat Joden, mensen met een kleur en homoseksuelen en vooral vrouwen worden door hem verminkt en sadistisch afgemaakt. De eerste moord vindt plaats op pagina 171. Bateman gaat naar een zwerver en haalt een 5 dollarbiljet uit zijn zakken. ‘Is dit wat je nodig hebt?’ 

Op X en Telegram worden quotes uit American Psycho gepost en GIFs naar elkaar gestuurd van een raar dansende Bateman voor hij Paul Allen vermoordt

De zwerver lacht, knikt, kijkt weg en zegt zacht: ‘Ik heb zo’n honger.’ 

Bateman: ‘En ’t is koud buiten. Nietwaar?’

‘Ik heb zo’n honger.’ 

‘Waarom neem je geen baan?’ vraagt Bateman met het biljet nog plagerig in zijn hand. ‘Als je zo’n honger hebt, waarom neem je dan geen baan?’ 

De zwerver, huilend: ‘Ik werd ontslagen. Ik werd afgedankt.’ 

‘Zoek verdomme een baan. Je hebt een negatieve houding.’ Vlak daarna: ‘Weet je hoe vies je ruikt? Je stinkt. Je stinkt naar stront. Weet je dat?’

Langzaam stopt hij het biljet terug in zijn Luciano Soprani-jasje en Bateman haalt een dun, gekarteld mes tevoorschijn. Heel voorzichtig, om hem nog niet te doden, steekt hij een centimeter of 2 van het lemmet in zijn rechteroog, het heft iets omhoog draaiend, waardoor het netvlies knapt. Uit de Nederlandse vertaling van American Psycho: ‘Ik grijp zijn hoofd met één hand vast en duw het naar achteren en houd dan met mijn duim en wijsvinger het andere oog open en breng het mes omhoog en duw de punt ervan in de oogkas, breek eerst de beschermlaag zodat de kas vol bloed loopt, snij dan zijwaarts de oogbal door, en ten slotte, zodra ik zijn neus in tweeën splijt, begint hij te schreeuwen en sproeit mij (...) lichtjes onder het bloed. Ik veeg snel het lemmet over het gezicht van de zwerver schoon en haal daarbij de spier boven zijn wang open.’ 

Bateman pakt een muntje. Kalm fluistert hij: ‘Hier heb je een kwartje. Ga maar wat kauwgum kopen, you crazy fucking n****r.’ Het is niet eens de gruwelijkste scène uit het boek. Bateman laat onder meer een rat vrij in de net door hem opengesneden buik van een vrouw. De staart verdwijnt in de jonge vrouw en ‘de geluiden die het meisje maakt zijn, merendeels, onbegrijpelijk’. 

Véél te schokkend

De eerste reacties na lezing door redacteuren van zijn uitgeverij Simon & Schuster: schokkend, véél te schokkend. Het contract werd gebroken, het voorschot mocht Bret Easton Ellis houden. Veel succes met dat boek, niemand zou zulke vreselijke passages willen lezen, wat was dit voor perverse horrorporno-roman? 

Ellis vond de afwijzing onterecht. Het boek had 399 pagina’s en het geweld nam maar een pagina of veertig in beslag. Een redacteur van Vintage Books overtuigde zijn uitgever ervan het contract over te nemen. De publicatie zou veel commotie geven, maar dat zou goed zijn voor de verkoop en het kon bijna niet anders of American Psycho zou net als Less than Zero een bestseller worden. 

Het boek verscheen eind 1990. Binnen een paar dagen waren er al massale oproepen voor een verbod, duizenden boeken werden vastgehouden aan de Canadese grens alsof het om een partij coke ging. Feministen veroordeelden American Psycho vanwege de vrouwenhaat, christelijke protestanten eisten dat het boek uit de winkels zou worden gehaald wegens de seks, de drugs en alle moorden. Bateman werd telefonisch en per brief met de dood bedreigd, maar er waren al na een paar weken honderdduizend exemplaren van zijn boek verkocht. De meeste recensies waren vernietigend, ook dit droeg bij aan het succes. 

De criticus van The New York Times begon zijn analyse met: ‘Een roman die de reacties heeft opgeroepen zoals Bret Easton Ellis’ American Psycho benader je met een behoorlijke mate van ontzag. Een uitgever die een voltooid manuscript weigert zonder teruggave van een substantieel voorschot; de haatpost, de doodsbedreigingen, een vrouwenorganisatie die opriep de nieuwe uitgever van het boek te boycotten – het is alsof American Psycho ons heeft teruggebracht naar een vervlogen tijdperk waarin boeken nog een kwestie van leven en dood waren in plaats van iets om ons af te leiden op een vlucht tussen JFK en LAX.’ 

De recensent noemde Bateman onder meer ‘this Wall Street monster’ en een ‘levenloze abstractie’. Hij was geen ‘personage van vlees en bloed’ en het verhaal kwam ook veel minder realistisch over dan Bret Easton Ellis waarschijnlijk had bedoeld. Bateman en zijn yuppenvrienden bezoeken chique restaurants, snuiven coke op platinum Amex-creditcards en de personages verliezen zich in lange, lege gesprekken. De mannen en vrouwen in American Psycho zijn van bordkarton en de martelmoorden in het boek lijken ‘fysiek onmogelijk’. Uit de recensie: ‘Het is niet zo moeilijk om die scènes te zien als een Tom en Jerry-cartoon, maar dan met menselijke lichaamsdelen.’ 

Pas jaren later werd American Psycho als een meesterwerk beschouwd en Bateman als ‘een duistere reflectie van het Reagan-tijdperk’. Aan het einde van het boek is hij nog steeds een vrij man. Hij komt kennelijk weg met zijn misdaden en dat is ook meteen een duidelijk oordeel over het gebrek aan rechtvaardigheid in Reagans en Trumps Amerika.  

*

De filmversie van American Psycho ging op 14 april 2000 in première. Het gruwelijke geweld uit het boek wordt in de meeste gevallen niet expliciet getoond en de meedogenloze vrouwenhaat is minder nadrukkelijk aanwezig. De recensies waren in het algemeen goed en de meeste kijkers leken het verhaal te zien als de satire die het is. 

In coronatijd gebeurde er iets opmerkelijks. Jonge rechtse conservatieven omarmden Bateman als een rolmodel, hoewel hij in feite belachelijk werd gemaakt als een conservatieve, vrouwenhatende Wall Street-kapitalist met een Trumpiaans ego en een narcistische persoonlijkheid. Maar daar zit juist ook de aantrekkingskracht voor veel jongeren uit de Manosphere en net als Fight Club werd American Psycho een film voor radicaal-rechts om voortdurend naar te verwijzen. 

Op 8 juli 2021 verscheen er een analyse over dit fenomeen in de conservatieve krant Washington Examiner. Het viel de auteur op dat Bateman een ‘Manosphere-icoon’ was geworden. Die ‘fascinatie en aantrekkingskracht’ waren deels vreemd, want het moest toch duidelijk zijn dat Bateman een ‘door en door verwerpelijk’ personage is, ‘geheel immoreel’. Toch ‘is Bateman blijvend populair onder hen’. 

Bateman is Andrew Tate-avant-la-lettre, ietsje radicaler wellicht, maar even toxisch-mannelijk, gewelddadig en kapitalistisch

De auteur weet daar na lang peinzen een verklaring voor te vinden. Er was een gebrek aan masculiene rolmodellen ontstaan. Hun vaders konden nog opkijken tegen Clint Eastwood, Sean Connery, Gary Grant, the strong silent type. In het moderne tijdperk konden de idolen niet meer echte mannen zijn, zelfs Johnny Depp speelde een verwijfde piraat in Pirates of the Caribbean. Gewone Amerikaanse jonge mannen werden door linksige types ‘gevoed met het narratief dat mannen dociel en onderdanig moeten zijn, totaal in tegenstelling tot onze natuur’. 

Je mocht tegenwoordig niets meer zeggen, voor intiem contact met vrouwen moest eerst toestemming worden gevraagd, het woord n****r moest met sterretjes worden geschreven. Die arme jongens voelen zich hulpeloos ‘door de moderniteit’ waardoor ze worden gehinderd in hun mannelijkheid en wit-zijn leek ook alleen maar tegen ze te werken. Bateman is gelukkig nog gewoon een über-man met een openlijke hekel aan minderheden en daardoor is hij ‘een zowel ziekelijk herkenbare als louterende aanwezigheid op het scherm’. 

Sigma males

In Trumps Amerika van 2025 is Bateman meer dan ooit een idool in de Manosphere: alleen Tyler Durden uit Fight Club komt in zijn buurt. In februari verscheen er een groot stuk over American Psycho en zijn hoofdpersoon op de Amerikaanse website Vox. Bateman is volgens de auteur extreem populair bij een groep jongens die sigma males willen worden, het ‘toppunt van te bereiken mannelijkheid’. 

De sigma male is de ‘introverte neef’ van de alpha male en staat nog hoger in de hiërarchie van de Manosphere. De sigma male is hypermannelijk, maar ook veel onafhankelijker dan de alpha male en hij doet nog meer wat hij zelf wil. Een ironisch opgetrokken wenkbrauw of een enge, licht verveelde glimlach wordt als eerbetoon aan Patrick Bateman een ‘sigma face’ genoemd en veel gebruikt als memes. Op X en Telegram worden quotes uit American Psycho gepost en ze sturen GIFs naar elkaar door zoals die van een raar dansende Bateman voor hij Paul Allen vermoordt. In posts worden zijn ochtendrituelen geanalyseerd en aangeraden en er wordt beschreven hoe Bateman zijn vrouwen zover krijgt dat ze met hem mee naar zijn appartement gaan. 

Er gaan lijsten rond van de restaurants waar hij dineert, met als doel voor de vereerders om daar ooit ook te kunnen eten. Op sites zijn virtuele tours van zijn appartement te zien, op T-shirts die worden verkocht staan Bateman-quotes als ‘I’m into, well, murders and executions mostly’ en: ‘I need to return some videotapes’, het excuus dat Bateman keer op keer gebruikt om uit een ongewenste sociale situatie te ontkomen. Even populair is het shirt waarop Bateman met een bebloed gezicht staat afgebeeld. Hij heeft Paul Allen/Jared Leto dan net verpulverd met een bijl op het fijne ritme van Hip to Be Square. Op feestjes van radicaal-rechtse jonge mannen worden Sussudio en Hip to Be Square veel gedraaid. 

Je kan zeggen over Bateman wat je wil, maar hij leidt zijn leven wel volgens zijn eigen regels, is niet politiek correct, minacht de overheid, interesseert zich eigenlijk niet voor maatschappelijke kwesties. Hij pakt wat hij pakken kan, gelooft in winnaars en verliezers, bepaalt zijn eigen lot. Hij controleert zijn omgeving, dwingt vrouwen te doen wat hij van ze eist, draagt altijd de duurste pakken, dineert in restaurants die alleen de Trumps van deze wereld zich kunnen veroorloven. 

Alles draait om Bateman, iedereen moet voor hem buigen. Dat gebeurt meestal en daardoor komt hij steeds maar weer met zijn gedrag weg. Grab them by the pussy, maar dan in de jaren tachtig. Een jonge man op het radicaal-rechtse forum looksmaxxing noemt Bateman ‘(BIJNA) de ideale man. Het enige minpuntje: hij is iets kleiner dan 1,80 meter’. Een andere wannabe-Bateman klaagt op het forum: ‘Ik zal nooit een wit, fysiek aantrekkelijke, op Harvard afgestudeerde investeringsbankier met een IQ van 130 worden. Waarom zou ik nog willen leven?’ 

Bateman is Andrew Tate-avant-la-lettre, ietsje radicaler wellicht, maar even toxisch-mannelijk, gewelddadig en kapitalistisch, en zo is hij de perfecte vertegenwoordiger van het huidige Amerika geworden. Zoals het werd omschreven in het Vox-artikel: ‘Bateman is terug omdat Trump terug is, omdat de jaren tachtig terug zijn en boem boem, omdat de cultuur die beiden heeft gebaard terug is: al die weelde, al die hebzucht, al die lege razernij.’