'Is het offerdier al aangekomen?' Waarom Saoedi-Arabië journalist Khashoggi liet vermoorden

Het is de vroege middag van dinsdag 2 oktober 2018, als in het consulaat van het koninkrijk Saoedi-Arabië in Istanbul twee mannen met elkaar in gesprek zijn. Het zijn mannen die er doorgaans niet te vinden zijn. Het personeel heeft die dag vrij gekregen, of is gevraagd om niet op de tweede verdieping te komen, waar het kantoor van de consul is. Kennelijk staat er vandaag iets belangrijks te gebeuren, waarbij discretie van belang is.

De mannen bespreken een operatie die kennelijk aanstaande is. Maar dan wel eentje van het lugubere soort. De ene man vraagt of een lichaam in een koffer kan worden gestopt. De andere geeft aan dat een lichaam te zwaar is om zo te vervoeren. Dan komt hij met een schokkende opmerking: ‘Ik zal de lichaamsdelen eraf snijden. Dat zal niet moeilijk zijn. Daarna pakken we ze in.’

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Dan richten ze zich op hun doelwit. 

‘Is het offerdier al aangekomen?’

‘Ja, hij is gearriveerd.’

Het is 13.15 uur als de 59-jarige Jamal Khashoggi bij het consulaat aankomt, om het bewijs op te halen dat hij ongetrouwd is. Hij heeft net zijn twee telefoons afgegeven aan zijn nieuwe vriendin, de Turkse Hatice Cengiz. Daarin staat te veel vertrouwelijke informatie om ze mee naar binnen te nemen. Enkele dagen eerder is het stel al nerveus dit stukje Saoedisch grondgebied in Turkije binnengelopen. Maar daar worden ze hartelijk ontvangen, met de mededeling dat ze een afspraak voor later in de week moeten maken. Nu staan ze in de wachtrij bij de hekken op de weg voor het consulaat. Na twintig minuten wachten mag Khashoggi naar binnen. ‘Het zal niet lang duren,’ zegt hij tegen Hatice. ‘Wens me succes, dit zal een verjaardagscadeau zijn.’ 

Spoorloos

De aanstaande bruid zal haar man nooit meer terugzien. En Jamal Khashoggi zal zijn zestigste verjaardag – elf dagen later – niet meer meemaken. De weken erop zal zijn verdwijning het wereldnieuws beheersen. De grote vraag daarbij: waar is de Saoedische journalist en opiniemaker gebleven, nadat hij de zware, groene deuren van het consulaat aan de Akasyali 6 in de wijk Besiktas is gepasseerd? 

Khashoggi is onder meer columnist bij The Washington Post, waarvoor hij kritisch schrijft over de politieke ontwikkelingen in zijn vaderland. In die rol is hij niet bepaald geliefd bij de leider van dat land, kroonprins Mohammed bin Salman.

Hatice neemt rond vier uur in de middag wanhopig contact op met een Saoedische dissident in Turkije, een contact van haar aanstaande man. Die reageert bezorgd, maar ook boos: ‘Ik heb hem zo vaak verteld dat hij daar niet naar binnen moest gaan.’ 

Daarop informeren zij een hoge ambtenaar van de Turkse regering over de verdwijning, en wordt de gebeurtenis gedeeld met de grote persbureaus. In eerste instantie laat Saoedi-Arabië weten geen idee te hebben waar Jamal kan zijn. Mohammed bin Salman, ook wel bekend onder zijn initialen MBS, vertelt persbureau Bloomberg dat Khashoggi het consulaat zou hebben verlaten: ‘We hoorden de geruchten over wat er zou zijn gebeurd, en we willen er heel graag achter komen wat er met Jamal aan de hand is.’ 

De Arabische staat blijft dit verhaal vier dagen lang volhouden. Tot heel andere informatie naar buiten komt. De Turkse overheid is namelijk onderzoek gaan doen naar de mysterieuze verdwijning van de journalist. Haar geheime dienst blijkt audio-opnames in bezit te hebben waaruit kan worden geconcludeerd dat Khashoggi het consulaat helemaal niet verlaten heeft. De feiten zijn zelfs veel dramatischer. Volgens de dienst zou hij het bezoekje aan de Saoedische afvaardiging niet hebben overleefd. 

Jamal Khashoggi was een man met connecties met hooggeplaatste personen in zijn land, en op het politieke wereldtoneel. Hij was de kleinzoon van een Turkse arts, die met een Saoedische vrouw trouwde en het vervolgens schopte tot de lijfarts van de toenmalige koning van Saoedi-Arabië. Ook de neef van Jamal nam een belangrijke positie in, maar dan op een wat dubieuzer gebied.

Deze Adnan Khashoggi was internationaal wapenhandelaar. Hij speelde onder meer een rol in de Iran Contra-affaire, in 1985. Adnan was de tussenpersoon voor het leveren van wapens door de VS aan gematigde Iraanse krachten. Later verdiende Adnan miljoenen door als vertegenwoordiger voor de Amerikaanse vliegtuigfabrikant Lockheed op te treden. Hierin werd hij van corruptie beschuldigd omdat hij potentiële klanten voor duizenden dollars aan cadeaus schonk.  

Jamal bracht zijn jeugd door in Saoedi-Arabië, maar volgde hoger onderwijs in de VS, aan de Indiana State University. Hij begon zijn werkende leven daarna als eenvoudig journalist, zich al schrijvend opwerkend tot hoofdredacteur van enkele Saoedische kranten. Hij was daarin alleen te vrijdenkend. Toen hij in 2003 het dagblad Al Watan wilde veranderen in een progressief platform, liep hij voor het eerst aan tegen de censuur van het Saoedische ministerie van Informatie. Hij werd ontslagen. Zijn krant had het gewaagd kritisch te schrijven over een gerespecteerde Korangeleerde. 

Osama bin Laden

Als een rode draad door zijn leven liepen de banden die hij had met een wereldberoemde terrorist. Hij had als journalist verschillende ontmoetingen met de leider van Al Qaida, de aanslagpleger van 9/11, Osama bin Laden. Dat was niet toevallig. De twee kenden elkaar nog uit hun jeugd, toen ze zelfs bij elkaar op school zaten. Toen de vader van Osama zelfs gerespecteerd lid was van de Saoedische samenleving. Mohammed bin Laden had een bouwbedrijf, dat vanaf de jaren vijftig meehielp om de infrastructuur in het land neer te zetten, bijvoorbeeld de aanleg van snelwegen. 

Als een rode draad door zijn leven liepen de banden die de journalist had met een wereldberoemde terrorist: Osama bin Laden, de leider van Al Qaida

Het geld daarvoor kwam uit de olie-industrie, die in Saoedi-Arabië ontstond doordat geologen uit uitgerekend de Verenigde Staten de olie in het land ontdekten. Dat leidde tot de oprichting van de grootste oliemaatschappij ter wereld, Aramco – Arabian American Oil Company. Het is de oliemaatschappij die onder meer bekend is van de sponsoring van de Formule 1, het decor waarin Max Verstappen ook zijn rondjes rijdt. En waar de kroonprins op de startplek verschijnt, voorafgaand aan de Saoedische GP in Jeddah. 

De prijswinnende Amerikaanse journalist Lawrence Wright beschrijft in zijn boek The Looming Tower, over de achtergronden bij de aanslagen op 9/11, hoe Khashoggi en Osama bin Laden tijdens hun middelbareschooltijd samen lid werden van de Moslimbroederschap. Dit genootschap was eind jaren zeventig nog maar een onbeduidend clubje van vooral jonge mannen, dat ondergronds bij elkaar samenkwam. Ook Khashoggi had in die tijd als ideaal het oprichten van een islamitische staat. Maar waar Osama bin Laden zich ontwikkelde tot een ware jihadist, en daarin ook radicaliseerde, ontwikkelde Khashoggi een kritischere houding. 

Een belangrijk moment in hun relatie ontstaat als Osama al lang en breed bezig is om een terroristisch netwerk te trainen met het geërfde geld van zijn vader, maar hij vanuit zijn hoofdkwartier in Soedan ook terug wil keren naar Saoedi-Arabië. Hij mist zijn land en zijn familie. Hij heeft zich alleen zo negatief uitgelaten over de koning, dat hij daar niet meer welkom is. Jamal Khashoggi wordt dan door de familie Bin Laden gevraagd om Osama te interviewen en hem te laten zeggen dat hij geweld afzweert, waardoor hij zijn vaderland weer in zou mogen.

Osama doet dat in eerste instantie, maar off the record vertelt Osama Jamal ook dat hij denkt dat het Amerikaanse leger makkelijk kan worden verdreven van hun legerbases in de Arabische landen. Khashoggi geeft daarop aan dat hij met die uitspraak een jacht op hem door de Amerikanen over zich zou afroepen. Het interview gaat daarop niet door. Jamal Khashoggi stelt vast dat zijn oude schoolgenoot steeds minder in contact met de werkelijkheid staat. 

Na zijn eigen verbanning uit Saoedi-Arabië in 2003 laat Jamal Khashoggi zien dat zijn rol toch niet is uitgespeeld, als het gaat om de betrokkenheid bij de politiek van zijn land. Hij keert terug als media-adviseur van de ambassadeur van Saoedi-Arabië in de Verenigde Staten. Later is hij actief als politiek commentator voor een aantal grote nieuwszenders, waaronder de BBC en Al Jazeera. Ook gaat hij aan de slag als columnist voor de prestigieuze krant The New York Times. In die rol wordt hij steeds kritischer op zijn land, en in het bijzonder op de nieuwe leider in dat koninkrijk, kroonprins Mohammed bin Salman. 

Om 13.39 uur is het geluid van een zaag te horen. Men neemt aan dat Khashoggi op dat moment is overleden en in stukken wordt gezaagd door de patholoog

In 2018 komt hij zelfs met het idee voor een nieuwe politieke partij, getiteld Democratie voor de Arabische Wereld. Overigens is niet iedereen overtuigd van de integriteit van Khashoggi. Vanwege zijn relaties met het establishment in zijn moederland wordt hij ook gewantrouwd. Sommige tegenstanders van de Saoedische koning vragen zich zelfs af of hij geen informant is voor de Saoedische regering. Daar zijn alleen geen aanwijzingen voor. Gezien al zijn botsingen met de regering in zijn land, lijkt het ook nogal onwaarschijnlijk. Maar Khashoggi zal de aantijging zelf niet meer kunnen weerleggen. In datzelfde jaar verdwijnt hij, na het bezoek aan het Saoedische consulaat in Turkije.

Worsteling

Khashoggi wordt daar op die bewuste 2 oktober ontvangen in het kantoor van de consul. Hij wordt aangesproken door een bekende, in het bijzijn van enkele anderen. De bekende vertelt hem al vrij snel dat er een aanhoudingsbevel van Interpol tegen hem uitstaat, en dat zijn team hem daarom naar Saoedi-Arabië moet overbrengen. Khashoggi reageert door te zeggen dat er helemaal geen zaak tegen hem uitstaat, en dat er buiten een chauffeur op hem staat te wachten, en zijn verloofde. Hij begint ongerust te worden. Dan laat de bekende weten dat hij zijn zoon moet appen. Khashoggi vraagt hem waarom, en ziet dan een handdoek liggen. ‘Gaan jullie mij drugs toedienen?’ vraagt hij. 

De bekende reageert: ‘We gaan je verdoven.’

Dan is er een worsteling te horen op de tape van de geheime dienst van de Turkse overheid, waarbij wordt gezegd dat men moet ‘blijven drukken’. Er klinkt gehijg, en daarna het geluid van plastic verpakkingsmateriaal. Om 13.39 uur is het geluid van een zaag te horen. Men neemt aan dat Khashoggi op dat moment is overleden, en vervolgens in stukken wordt gezaagd door de patholoog die lid is van het team dat hem een kopje kleiner kwam maken.

Kort daarna wordt op camera’s gezien dat een busje het consulaat verlaat en naar het huis van de consul rijdt. Daar wordt een aantal plastic zakken uitgeladen, en een rolkoffer. Er blijkt ook een afleidingsmanoeuvre in scène te zijn gezet. Kort na de vermeende moord op Jamal verlaat een man het consulaat in de kleren van Khashoggi. Later blijkt bij bestudering van camerabeelden dat hij andere schoenen draagt. Hij past de schoenen van Khashoggi niet, en heeft zijn eigen exemplaren maar aangehouden.

Hij wordt later geïdentificeerd als een lid van de inlichtingendienst van het Saoedische hof. Op camerabeelden wordt ook ontdekt hoe de leden van het hit-team van Khashoggi via verschillende routes Turkije snel weer verlaten. Zij worden op camerabeelden van hun hotels herkend. Screenshots daarvan en hun namen worden in de media gepubliceerd.  

In de weken na de verdwijning van de Saoedische journalist vindt een schimmenspel plaats rond de plaats delict in het consulaat. In overleg met Saoedi-Arabië mag Turkije beperkt forensisch onderzoek doen naar sporen. Daarbij blijkt dat luminol-onderzoek, dat door forensisch onderzoekers vaak ingezet wordt bij het traceren van bloedsporen, wel heel erg weinig reactie geeft in het kantoor. Is het soms vooraf grondig schoongemaakt? De kroonprins ziet zich uiteindelijk gedwongen om toe te geven dat Jamal in het consulaat is omgebracht. Maar dat zou een ongeluk zijn geweest, tijdens een ‘fist fight’. 

Achter de schermen is in het land van MBS wel paniek uitgebroken. Daarop wordt de schuldvraag verplaatst: plotseling worden er door de Saoedische koning allerlei reorganisaties aangekondigd bij de geheime dienst. In plaats van een aanklacht tegen de kroonprins wordt een aantal leden van het ‘technische team’ dat in Istanbul zijn werk deed, in eigen land voor de rechter gebracht. 

De kinderen van Khashoggi worden in het cynische spel rond zijn dood betrokken. Eerst zijn er de pijnlijke beelden van de kroonprins die de zoon van Jamal condoleert met zijn verlies, met een draaiende camera van het paleis zelf op de achtergrond. Als de verdachten van de moord op hun vader de doodstraf krijgen, wordt de kinderen gevraagd om vergeving, waardoor die doodstraffen in gevangenisjaren kunnen worden omgezet. De kinderen krijgen daarna grote villa’s toebedeeld in hun land. 

Het lichaam van hun vader zien ze nooit meer terug. Ze vragen daar wel om, om een rituele ceremonie te kunnen uitvoeren. Een busje met daarin de lichaamsdelen van Khashoggi lijkt na de moord naar een afgelegen villa aan de Turkse kust te zijn vervoerd, of wellicht naar een bos bij Istanbul. Het is in ieder geval tot op de dag van vandaag niet teruggevonden. Er wordt nog een onderzoek naar een telefoon van MBS gedaan, maar daar komt niets uit. Ook de resultaten van het onderzoek blijven geheim. De consul van Saoedi-Arabië in Turkije wordt niet vervolgd.

Donald Trump

Internationaal is er verontwaardiging over de dood van de Saoedische opiniemaker. De Amerikaanse Senaat eist het stilleggen van wapenleveranties aan Saoedi-Arabië. Het gaat om een bedrag van 350 miljard euro. De banden tussen de Amerikaanse en Saoedische overheid blijken te sterk. Of liever gezegd, die tussen Bin Salman en Donald Trump.

Trump laat weten dat de misdaad tegen Khashoggi ‘vreselijk’ was, en dat zijn land die niet goedkeurt. Over de schuldvraag houdt hij zich op de vlakte: ‘De kroonprins kan zeker geweten hebben van deze vreselijke gebeurtenis, maar misschien ook niet.’

Trump laat in ieder geval meteen weten dat de wapenovereenkomst tussen zijn land en die van de kroonprins in geen geval in gevaar komt. Ook meldt Trump dat Khashoggi volgens Saoedi-Arabië een ‘vijand van de staat’ was, en lid van de Moslimbroederschap. Met daarbij nadrukkelijk de vermelding dat dit een Saoedisch standpunt is. 

In 2022 start Khashoggi’s verloofde Hatice Cengiz in de VS een civiele rechtszaak tegen de kroonprins en zijn entourage. Maar die zaak kan geen doorgang vinden. Koning Salman heeft zijn zoon inmiddels tot premier benoemd, waardoor hij internationaal immuniteit geniet. Hatice verklaart dat ze haar hoop had gevestigd op de Amerikaanse rechtspraak onder de regering van Joe Biden, maar dat ze nu het gevoel heeft dat door deze gebeurtenis ‘Jamal opnieuw is gestorven’. 

Joe Biden gaat niet lang daarna zelfs op bezoek bij de kroonprins, hoewel hij het land na de liquidatie van Jamal een internationale ‘paria’ heeft genoemd. Cengiz is alweer teleurgesteld: ‘In plaats van zich tegen het land op te stellen, omhelst hij nu de dictators in de regio. Terwijl hij eigenlijk zou moeten vragen waar het lichaam van Jamal is gebleven.’

In een VN-rapport over de dood van Khashoggi, dat in juni 2019 werd uitgebracht, werd geconcludeerd dat hij het slachtoffer was van ‘een buitengerechtelijke executie met voorbedachten rade waarvoor Saoedi-Arabië verantwoordelijk is’. Het werkelijke motief voor de moord op Khashoggi is nog steeds onduidelijk. Over het algemeen wordt aangenomen dat hij te kritisch was op het Saoedische regime.

Zijn dood moest waarschijnlijk ook als afschrikking dienen ten opzichte van andere dissidenten. Khashoggi schreef voor een internationaal podium over de rol die zijn land speelt in de oorlog tegen Jemen (dat door Iran wordt gesteund), en over wat hij hypocriet vond aan de zogenaamde hervormingen in zijn land. Terwijl daar nog steeds werd gemarteld en doodstraffen worden voltrokken. 

Meeste executies

Saoedi-Arabië staat volgens Amnesty International in de top van landen met de meeste executies. In 2022 werden 196 mensen geëxecuteerd, voor uiteenlopende zaken: van een paar tweets tot drugsgerelateerde misdrijven. Dit gebeurde na ‘zeer oneerlijke processen’ die volgens de mensenrechtenorganisatie niet voldeden aan internationale normen.

In een VN-rapport, dat in 2019 werd uitgebracht, werd geconcludeerd dat Khashoggi het slachtoffer was van een ‘buitengerechtelijke executie met voorbedachten rade’

Op 12 maart 2022 werden op één dag zelfs 81 mensen geëxecuteerd. Dat gebeurt over het algemeen door onthoofdingen met het zwaard, in het openbaar. Bijvoorbeeld op het centrale Deeraplein in de hoofdstad Riyad. Dat plein is inmiddels met een flinke dosis galgenhumor omgedoopt tot ‘chop-chop square’. Dit terwijl internationale druk na de dood van Khashoggi juist had moeten leiden tot minder doodstraffen.

Volgens de autoriteiten gaat het de laatste jaren vooral om mensen die waren veroordeeld voor moord en verkrachting. Ook zouden er mensen zijn geëxecuteerd omdat ze zich zouden hebben aangesloten bij de Jemenitische Houthi-beweging en terroristische organisaties als Al Qaida en Islamitische Staat. Maar er werden ook mensen geëxecuteerd vanwege hun ‘afwijkende geloof’. 

Sinds de moord op Khashoggi intensiveerden de Saoedische autoriteiten volgens Amnesty International hun campagne van onderdrukking. Op 9 juli 2023 veroordeelden rechters een gepensioneerde leraar ter dood, nadat hij protesteerde tegen het overheidsbeleid op X. Zijn doodstraf werd later omgezet in 30 jaar cel.

Hoewel vrouwen inmiddels mogen autorijden in zijn land probeert Mohammed bin Salman de schending van mensenrechten te verdoezelen via het organiseren van grote sporttoernooien, het zogenaamde sportswashing. Hij doet dit onder meer via de dik betaalde voetbalcompetitie met daarin Cristiano Ronaldo (hij verdient zo’n 200 miljoen per jaar), het inmiddels toegekende WK voetbal in 2034 en de Formule 1-races in Jeddah. Voor dat laatste telde het land aan de organisatie van de Formule 1 voor een 10-jarig contract zo’n 570 miljoen euro neer. 

Er zit ook een sociale kant aan het beleid van Bin Salman. Hij wil de kwaliteit van het leven van jonge mensen in zijn land verhogen en ze meer kansen bieden. Maar tegelijk is hij volgens arabisten bang dat dit voor die jonge bevolking in zijn land naar meer smaakt. Hij zou ze met de sportevenementen tevreden willen stellen. Het principe van ‘brood en spelen’ in de zuiverste vorm. Overigens werd de vrouw die het autorijden voor vrouwen met haar activisme mogelijk maakte, hiervoor ook jarenlang in de cel gezet. 

Jamal Khashoggi riep de kroonprins in zijn laatste column in The Washington Post op de oorlog in Jemen te beëindigen, om de eer van zijn land veilig te stellen. Hij noemt daarbij de Saoedische luchtaanval die aan veertig Jemenitische kinderen in augustus 2018 in een schoolbus op een markt het leven kostte. Nog geen maand na de kritische column in de toonaangevende krant moest hij zijn rol als journalist, en wellicht als oprichter van een nieuwe politieke partij, met de dood bekopen.