Poetin 25 jaar aan de macht (deel 4): Poetin en de kerk, hoe gelovig is hij?

De Russisch-orthodoxe kerk speelt een belangrijke rol in de heerschappij van Vladimir Poetin. Patriarch Kirill zegent aan de lopende band Russische soldaten en noemt de oorlog tegen Oekraïne ‘een heilige missie ter verdediging van het vaderland’. Hoe belangrijk is de Russisch-orthodoxe kerk voor het voortbestaan van het bewind van Vladimir Poetin? En hoe gelovig is hij zelf? Op de vraag tijdens een persconferentie in 2024 of hij gelooft dat het einde van de ‘speciale militaire operatie’ in 2025 zal zijn, antwoordde de Russische leider: ‘Ik geloof in God. En God is met ons.’ 

Tijdens de viering van de ‘dag van de beschermer van het vaderland’ op 23 februari 2025 zegt hij: ‘We vechten voor ons vaderland en zullen alles doen wat we kunnen. Ik weet dat jullie, en degenen die naast jullie staan, alles zullen doen om het door te geven aan toekomstige generaties, onze kinderen, onze kleinkinderen. Zo is het lot bepaald, zo heeft de Heer het gewild, als ik dat zo mag zeggen. Op onze schouders rust een moeilijke, maar eervolle missie: Rusland beschermen.’

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Heilige missie

Hoewel het bizar lijkt, gelooft Poetin inderdaad in God. Hij is zelfs overtuigd van de ‘heilige missie’ die hij zou moeten vervullen ‘in opdracht van de Heer’. Aan Poetins speciale gelovigheid heeft de Russisch-orthodoxe kerk zich onder zijn heerschappij uitstekend aangepast. De kerk weet niet langer alleen te overleven door het prediken voor oude mensen in de Russische provincie en een handjevol gevluchte monarchisten in het Westen zoals dat ten tijde van de Sovjet-Unie het geval was. De leider van de Russisch-orthodoxe kerk, patriarch Kirill, zorgde ervoor dat het instituut een vooraanstaande rol kreeg in de media, de economie én in de staatsmacht. 

Inmiddels heeft de Russisch-orthodoxe kerk eigen televisiezenders en onroerend goed. Zelfs de handel in wodka en sigaretten is voor een groot deel in handen van ondernemende kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders. 

Een van de meest tastbare resultaten van de samenwerking tussen kerk en staat is de oprichting van de zogenoemde ‘Hoofdkathedraal van de Strijdkrachten’ die op 9 mei 2020 werd ingewijd. De binnenkant van de kathedraal is versierd met mozaïeken van Sovjetsoldaten, strijdtonelen, Christusbeelden en orthodoxe heiligen. Voor de opening waren er zelfs afbeeldingen van Poetin en Stalin in verwerkt die na kritiek voorlopig werden opgeborgen.

De bombastische kerkgebouwen ten noorden van Moskou worden omringd door een ‘multimedia-memoriecomplex’ dat maar liefst 1,5 kilometer lang is. In dit religieuze museum hebben vliegtuigbommen, dolken en geweren een plekje gekregen naast het uniform en de pet van Adolf Hitler. Of de kledingstukken van de Führer als grandioze relikwie of als verderfelijke trofee zijn tentoongesteld, werd vanuit de kerk nooit verduidelijkt.

Volgens de Russische historicus Alexander Skobov bestaat de religie van Poetin – ook Russisme of Poetinisme genoemd – uit chauvinisme, heimwee naar het Sovjetverleden en dogma’s van de Russisch-orthodoxe kerk. ‘De ideologie wordt gekenmerkt door minachting voor het individu, wat leidt tot de onderdrukking van de persoonlijkheid en de onderdrukking van minderheden door de meerderheid. Kenmerkend zijn wantrouwen tegen elke vorm van democratie, omdat dat toch maar een instrument voor manipulatie zou zijn.

Het Russisme gaat ervan uit dat de geest van het volk en het hogere belang van de samenleving niet worden gerealiseerd door democratische processen, maar op irrationele en mystieke wijze tot stand komen, namelijk door één leider die aan de macht is, omdat hij alle anderen heeft uitgeschakeld,’ aldus Skobov. Die leider heet natuurlijk Vladimir Poetin. 

Na Poetin volgt patriarch Kirill op eerbiedwaardige afstand. De goddelijke retoriek van Ruslands leider heeft de hoogwaardigheidsbekleder met de lange baard alvast van buiten geleerd. Tijdens een toespraak voor de Sint-Joriskerk op de Poklonnajaheuvel in Moskou wijst hij jonge dienstplichtigen op hun ‘unieke missie’. Omringd door bodyguards zegt de hoogste leider van de Russische-orthodoxe kerk: ‘Broeders, jullie gaan nu naar een plek waar het van groot belang is het vaderland te beschermen. Ik zou willen dat jullie daaraan denken en daarvoor zullen strijden. Het gaat niet om lokale conflicten of geopolitieke balansen. Het gaat hier om het allerbelangrijkste: de verdediging van ons vaderland.’ 

In november 2023 vaardigde de wereldwijde bond van Russische-orthodoxe kerken – die uiteraard onder Kirills leiding staat – een speciale oekaze uit. Onder punt 1 is te lezen: ‘De speciale militaire operatie is een nieuwe fase in de nationale bevrijdingsstrijd van het Russische volk tegen het criminele regime in Kyiv en het collectieve Westen dat daarachter staat en die sinds 2014 wordt gevoerd op het grondgebied van Zuidwest-Rusland.

Tijdens de speciale militaire operatie verdedigt het Russische volk met wapens in de hand zijn leven, vrijheid, soevereiniteit, beschaving, religieuze, nationale- en culturele identiteit, evenals het recht om op zijn eigen grondgebied binnen de grenzen van de verenigde Russische staat te leven. Vanuit spiritueel en moreel oogpunt is de speciale militaire operatie een heilige oorlog, waarin Rusland en zijn volk, ter bescherming van de spirituele eenheid van het Heilige Rusland, de missie van de behouder vervullen, die de wereld beschermt tegen de opmars van de globalisatie en de overwinning van het tot satanisme vervallen Westen.’

Kerken in Nederland

Hoeveel van die boodschap is aangekomen bij de kerken in Nederland? In ons land leidde de grootschalige invasie van Oekraïne in maart 2022 en de ondersteuning daarvan door patriarch Kirill tot een scheuring binnen de gemeenschappen van het patriarchaat van Moskou. Vijf geestelijken van de Heilige Nikolaas van Myra-kerk in Amsterdam lieten weten het standpunt van het patriarchaat in Moskou niet te delen.

Ze werden daarop onder druk gezet door Elisey, de Russisch-orthodoxe aartsbisschop van Nederland. Die drong erop aan dat in de liturgie van de Amsterdamse parochie expliciet de naam van patriarch Kirill zou worden genoemd. Ook liet Elisey volgens Nederlandse journalisten doorschemeren dat het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken de activiteiten van de opstandige geestelijken met grote interesse zou volgen. De vijf stapten toen eensgezind over naar het patriarchaat van Constantinopel.

In Maastricht staat een van de kerken die nog steeds onder het patriarchaat van Moskou vallen. De kerk werd in 1985 geopend in een voormalig winkelpand en ingericht door Nederlandse gelovigen, een Roemeense kunstenaar en andere vrijwilligers. Martha Smit – moedertje Marfa – is inmiddels eigenaar van het pand en werd voor haar verdiensten onderscheiden door het hoofd van de Russisch-orthodoxe kerk in Parijs. Volgens haar was de reden voor de overgang van de kerk in Amsterdam naar het patriarchaat van Constantinopel vooral zelfbehoud.

Voor haar kerk was dat geen optie. ‘Wij zijn in 2018 juist speciaal overgestapt naar Moskou,’ aldus Marfa. Van aartsbisschop Elisey heeft ze geen al te hoge pet op. ‘Die zit vooral in Sint-Petersburg en daar zit hij naar mijn mening ook goed. Wij hebben voornamelijk te maken met Simon in Brussel. Een heel fijne en integere man. Ik kan me voorstellen dat hij het maar wat vervelend vindt dat hij steeds weer aanwezig moet zijn bij die evenementen van de Russische ambassade.’ 

Op de vraag of hij gelooft dat het einde van de speciale militaire operatie in 2025 zal zijn, antwoordde de Russische leider: ‘Ik geloof in God. En God is met ons’

De diensten in Maastricht worden geleid door Sergej Krieger. Een Wolga-Duitser uit Kazachstan die voor zijn werk met zijn gezin in de naburige Duitse stad Aken terechtkwam. Krieger wil niet op de foto, maar is wel bereid tot een gesprek over de kerk die wel gefotografeerd mag worden. Het thema oorlog weigert hij te bespreken, maar toch vertelt Krieger – gewild of ongewild – over de tegenstrijdigheden van zijn oerconservatieve geloof, de mogelijkheden voor de Russische geheime dienst en de nauwe verbondenheid met Moskou. 

Hoe groot is de parochie in Maastricht?
‘Op normale zondagen komen er zo’n dertig mensen. Russen, Oekraïners, maar ook Nederlanders. Tijdens feestdagen zijn het er meer.’

Bidden jullie voor de patriarch?
‘Uiteraard, hij wordt aan het begin van elke dienst genoemd. Maar we bidden ook voor Willem-Alexander, jullie koning, de koningin, de troonopvolgster en zelfs voor Beatrix, de moeder van de koning.’

Maar die zijn toch Nederlands hervormd, is dat geen probleem?
‘Dat is makkelijk op te lossen. Bij de patriarch voeg ik ‘eerwaardig’ toe. Bij niet-orthodoxen laat ik dat gewoon weg.’

Bidt u dan ook voor de Nederlandse regering die zorgt voor wapenleveringen aan Oekraïne?
‘Het gaat er niet om wat ze doen. Wij bidden voor iedereen die zorgt dat er orde heerst in het land. Zonder overheid geen orde. Wij bidden niet voor de leden van de regering persoonlijk. Wij bidden voor hun positie als regeerders. Om diezelfde reden bidden wij ook voor de Nederlandse politie die een uiterst belangrijke taak heeft. Ze zorgen voor de veiligheid van de burgers in dit land en beschermen ze tegen criminelen en andere zondaars.’

U krijgt uw salaris direct van de kerk in Maastricht en niet uit Moskou. Betekent het dat u daarom autonoom kunt handelen?
‘Kan een rooms-katholieke priester beweren dat hij zonder de paus handelt? Onze kerk is geen democratie. Wij hebben een strenge hiërarchie, net als alle normale kerken. Alleen gehoorzaamheid en plichtsgetrouwheid zijn een garantie voor een vreedzaam samenleven.’

Dus u krijgt geen geld of aanwijzingen uit Moskou, maar doet wel precies wat ze zeggen? De richtlijn van de wereldwijde bond van Russisch-orthodoxe kerken uit 2023 over de heilige oorlog tegen het Westen is voor u dus wet?
‘Alles wat de bond beslist is voor mij wet.’

En als de bond beslist dat u in Siberië priester moet worden, dan vertrekt u?
‘In theorie wel. In de praktijk wordt er rekening gehouden met de levenssituatie van de priester in kwestie. Als bijvoorbeeld mijn vrouw tegen overplaatsing zou zijn en daardoor een scheiding zou dreigen, bestaat het gevaar dat ik niet langer priester mag zijn.’

Als iemand vraagt voor de gezondheid te bidden van een Oekraïense soldaat of voor zijn zielenheil als hij gevallen is, dan doet u dat, net als voor een Russische militair?
‘Dat is mijn plicht. Ik had hier laatst ook een vrouw die vroeg voor haar man te bidden die in het Oekraïense leger dient. Ze vertelde mij alles over hem en schreef zijn naam op een briefje. Dan neem ik die naam op in het gebed.’ 

Is de oorlog een thema onder de kerkgangers?
‘De mensen komen hier om te bidden. Politiek wordt al genoeg besproken in het leven van alledag. Op het nieuws, op sociale media. De mensen willen met rust worden gelaten in de kerk. Bovendien leidt politiek alleen maar tot conflicten. Zoals ik u al zei, ik ga niets zeggen over de oorlog. Ik kan u alleen zeggen dat wij tegen oorlog zijn, in de algemene zin van het woord. Vraagt u liever iets over ons geloof.’

Is het waar dat de Russisch-orthodoxe kerk predikt dat ziektes het gevolg zijn van zonden? 
‘Natuurlijk, dat is ook precies zo te vinden in de Bijbel. Denk aan wat Jezus zei over de lamme die naar hem toekwam. Ik ken een vrouw die jarenlang drugs gebruikte. Ze kickte af en kreeg een kind met het downsyndroom. God heeft dat zo gewild, omdat die vrouw zondigde. Datzelfde geldt voor alcoholisten. Ze schaden hun lichaam dat hen door God is gegeven. Dat is een grote zonde. Alle ziektes die die mensen krijgen, zijn een straf voor hun zonden. Dat is trouwens in het katholieke geloof net zo.’       

§

De Russisch-orthodoxe wereld in West-Europa is klein. Een kennis van Sergej Krieger is Andrej Kordochkin, voormalig deken van de St. Maria Magdalenakathedraal in Madrid en secretaris van het bisdom Spanje. Samen met een honderdtal andere priesters ondertekende Kordochkin in maart 2022 een petitie tegen de oorlog. Een halfjaar later dienden kerkgangers een protest tegen hem in bij het patriarchaat omdat hij niet wilde bidden voor Kirill en gesneuvelde Russische soldaten.

Onder druk vanuit Moskou moest hij zijn parochie in Madrid verlaten. Hij verhuisde met zijn gezin naar Duitsland en predikt tegenwoordig in de orthodoxe kerk in Tilburg die onder het patriarchaat van Constantinopel valt. Andrej Kordochkin vertelt over het geloof van Poetin, de metamorfose van patriarch Kirill en over een mogelijke toekomst voor de Russisch-orthodoxe kerk.

Poetin is een typisch product van de KGB en het atheïstische Sovjetbewind. Waarom speelt de Russisch-orthodoxe kerk zo’n grote rol voor hem? 
‘Poetin is aan de ene kant een Sovjetmens, maar aan de andere kant net zo goed een post-Sovjetmens. De post-Sovjetmens gelooft in Christus, maar ook in horoscopen, de kabbala, de monnik Raspoetin met zijn wonderkrachten en ga zo maar door. Voor West-Europeanen is dat moeilijk te begrijpen, maar voor Poetin vormt zijn verbondenheid met het Sovjetsysteem – dat ook een soort van religie was – in combinatie met zijn orthodoxe geloof geen enkel probleem.

Ik weet niet hoe dat in andere kerken in het buitenland was, maar voor Poetin hebben we nooit gebeden

Natuurlijk is hij niet religieus in de zin van het ware christendom, maar als Poetin zegt dat hij Oekraïne in opdracht van God aanvalt, dan denk ik dat hij dat echt meent. God handelt voor hem via de Russische staatsmacht. Daarnaast moet zijn macht natuurlijk legitimiteit hebben. In democratische landen gaat dat op basis van verkiezingen. In het geval van Poetin is dat moeilijker, de verkiezingen zijn er meer voor de sier. En daar komt het patriarchaat van Moskou om de hoek kijken. De kerk is belangrijk voor Poetin, omdat die hem legitimiteit als hoogste gezagsdrager verleent. Hij vindt dat hij door God is aangewezen om Rusland te regeren. Poetin is inmiddels tot een soort van Pontifex Maximus verworden, een opperpriester.’    

Dat is niet ineens ontstaan na de invasie van Oekraïne. Kreeg u in de jaren daarvoor politiek getinte opdrachten vanuit de Russische hoofdstad?
‘In Spanje konden wij geheel autonoom handelen. Onze kerk in Madrid heeft nooit bevelen met een politieke ondertoon vanuit Moskou gekregen. Ik was ook secretaris van het bisdom, dus als er iets dergelijks zou zijn binnengekomen, had ik het zeker gezien.’

Maar u moest van het patriarchaat van Moskou tijdens de diensten toch bidden voor Vladimir Poetin en patriarch Kirill?
‘Ik weet niet hoe dat in andere kerken in het buitenland was, maar voor Poetin hebben we nooit gebeden. We bidden voor de staat waarin we ons bevinden. In mijn geval was dat Spanje. Onder onze kerkgangers bevonden zich mensen die afkomstig waren uit heel veel verschillende landen – Oekraïne, Rusland, Moldavië – daarom was dat niet meer dan logisch. Patriarch Kirill werd inderdaad wel genoemd aan het begin van de dienst.

Maar net als met het bidden voor het land betekent ook het noemen van zijn naam niet dat we het eens zijn met wat hij doet. Het is vergelijkbaar met een dokter of leraar. Als zij het niet eens zijn met het gezondheids- of onderwijssysteem, betekent dat niet dat ze automatisch hun patiënten of leerlingen in de steek kunnen laten. Daarom besloot ik in eerste instantie te blijven. Uiteindelijk moest ik vertrekken, omdat het patriarchaat een verbod voorbereidde tegen mij als prediker. Maar ik wil benadrukken dat mijn vertrek niet vrijwillig was.’

Maar honderdzestig ‘patiënten’ van u hebben toch juist bij het patriarchaat een klacht ingediend omdat u niet voor Kirill en gesneuvelde Russische soldaten wilde bidden? 
(lacht) ‘Die handtekeningen kwamen slechts voor een klein deel van mijn parochianen. Het was een online-petitie. Sommige namen kende ik, van de meesten had ik nooit gehoord. Die klacht heb ik nooit opgevat als een klacht van mijn parochie. Natuurlijk waren er mensen die mijn standpunten over Poetin en de oorlog niet deelden, maar dat was niet de meerderheid.’

Heeft u zelf meegemaakt dat Russisch-orthodoxe priesters, en dan vooral in het buitenland, banden hebben met de geheime dienst FSB? ‘Dat was vooral aan het einde van de jaren tachtig met de voorloper KGB. Ik kan me voorstellen dat er toen priesters naar het buitenland zijn gestuurd die op zijn minst door de geheime dienst werden gecheckt. Als we de geheime dienst dan als verlengde arm van het Poetin-regime zien, kan ik nog zeggen voor Spanje en Portugal dat er in totaal veertig Russisch-orthodoxe priesters zijn. Onder hen is slechts één een openlijke ondersteuner van Vladimir Poetin en de oorlog tegen Oekraïne. Dat hangt natuurlijk ook samen met het feit dat veel priesters afkomstig zijn uit Oekraïne en Moldavië.’

Dat iemand uit Oekraïne of Moldavië komt, wil nog lang niet zeggen dat hij tegen Poetin is...
‘Mee eens, ook onder hen zijn Poetin-fans. En helaas zijn die mensen ook nogal luidruchtig. In onze gemeenschap kwamen na de invasie zelfs vluchtelingen uit het westen van Oekraïne die Poetin ondersteunden. Maar zoals gezegd: dat was een minderheid onder mijn kerkgangers.’ 

U heeft patriarch Kirill meermaals persoonlijk ontmoet. Er gaan geruchten dat hij ooit is vervangen door Vjatsjeslav Ivankov, een zware crimineel met het pseudoniem Japontsjik (‘Japannertje’) die in 2009 in Moskou zou zijn gestorven. Wat vindt u van die geruchten?
‘Kirill heeft me destijds tot priester en deken gewijd. Dat is natuurlijk al een tijd geleden. Hij is enorm veranderd, maar ik denk dat hij volgens zijn paspoort dezelfde persoon is. Kirill is iemand die zich uitstekend kan aanpassen aan de tijd en de omstandigheden waarin hij leeft. In de jaren negentig kreeg hij felle kritiek vanuit extreem patriottische hoek, van vreselijke aartsconservatieven. Hij zou te liberaal en westers georiënteerd zijn.

Nu neemt hij onder het huidige regime precies de ultraconservatieve posities in van de mensen die toen kritiek op hem hadden. Als Navalny president was geworden van Rusland, zouden we een heel andere patriarch Kirill hebben gezien. Het is net als met Dmitri Medvedev. Als voormalig president van Rusland gold hij nog als liberaal. Hij was een hoop voor democratische krachten binnen en buiten Rusland. Heeft u gezien wat hij tegenwoordig schrijft? Dieper kan iemand eigenlijk niet zinken. Ook bij hem lijkt het of hij is ingewisseld voor een ander persoon.’  

Een groep kloosterlingen uit Belarus reist door Europa met collectebussen voor het Russische leger. Werd u zelf aangesproken om collectes voor de ondersteuning van de ‘speciale militaire operatie’ te organiseren?
‘Ik ken dat klooster. We hebben lange tijd intensief contact met ze gehad. Ze kwamen ook verschillende malen bij ons in Madrid op bezoek. Dat was voor de invasie. Ik zag dat ze sociaal werk deden, ze hebben een kliniek en een opvanghuis voor weeskinderen in Minsk. Er was toen geen reden om niet samen te werken. Nadat ze openlijk Loekasjenko, Poetin en later de oorlog gingen ondersteunen, hebben we de banden verbroken. Voor zover ik weet, krijgt dat klooster binnen de orthodoxe gemeenschappen van Spanje en Portugal geen voet meer aan de grond.’

Denkt u dat het ooit nog mogelijk zal zijn dat de Russisch-orthodoxe kerk een vredelievend en integer christelijk instituut wordt?
‘Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zei de kerkleiding in Rusland dat ze al die tijd hadden geprobeerd het geloof te redden en daarom compromissen met de overheid sloten en samenwerkten. Nu zal het veel moeilijker worden zich eruit te redden. Er is geen enkele zichtbare reden of druk om zich zo in te zetten voor Poetin. Toch denk ik dat er voorbeelden bestaan waaruit blijkt dat het mogelijk is voor de kerk zich schoon te wassen van schuld. Kijk maar naar de christelijke kerken in Duitsland na het Derde Rijk.

Zowel de katholieke als de evangelische kerk kon voortbestaan en zelfs opbloeien na het einde van Hitler. De situatie is met Rusland anders. Dat vanuit het buitenland zal worden gezorgd voor een andere regering zoals de geallieerden dat in Duitsland deden, lijkt momenteel onwaarschijnlijk. Maar uiteindelijk gaat het er ook om dat niet wij de kerk hebben veranderd. Zij hebben er een militair veldgeloof van gemaakt. Wij, als priesters die de Russisch-orthodoxe kerk moesten verlaten, zijn trouw gebleven aan de leer. Daarom denk ik – zonder mijn rol te willen overschatten – dat wij ook degenen zijn die de deur openhouden voor de voortzetting van het Russisch-orthodoxe geloof ná de val van Poetin.’