Poetin 25 jaar aan de macht (deel 5): hoe zal Rusland eruitzien ná zijn dood?

Over de toekomst van Vladimir Poetin hoeven we ons volgens de Russische staatspers geen zorgen te maken. Judokampioenen worden door de bejaarde staatsman in een handomdraai op de mat geknald. Ook zijn geweldige reactievermogen bij het pakken van een pen die van de tafel dreigde te rollen, werd breed uitgemeten in het Russische nieuws. Niet alleen een intensief fitnessprogramma houdt de alleenheerser met moordlustige ambities in topconditie. De Russische leider zou zelfs baden in reeënbloed om de eeuwige jeugd te behouden. 

Tijdens een recente ontmoeting met de Chinese leider Xi Jinping besprak hij het verlengen van de levensduur met behulp van orgaantransplantaties. Een fragment van het gesprek tussen de twee machthebbers werd ‘per ongeluk’ live uitgezonden. Tijdens de opname is een tolk te horen die de woorden van de secretaris-generaal van de Communistische Partij van China vertaalt: ‘Vroeger werden mensen zelden 70 jaar oud, maar nu ben je op die leeftijd nog steeds een kind.’

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Niet alleen een intensief fitnessprogramma houdt de alleenheerser in topconditie. De Russische leider zou zelfs baden in reeënbloed om de eeuwige jeugd te behouden

Het originele antwoord in het Russisch van Vladimir Poetin is niet te horen, maar de tolk vertaalt zijn woorden in het Chinees: ‘Dankzij de ontwikkeling van biotechnologie kunnen menselijke organen worden getransplanteerd waardoor mensen steeds langer blijven leven en zelfs onsterfelijk kunnen worden.’ De opname die minder dan een minuut duurt, wordt afgesloten door de Chinese leider: ‘Prognoses tonen aan dat er in deze eeuw een goede kans is om 150 jaar te worden.’

Na afloop van zijn bezoek aan China bevestigde Vladimir Poetin dat hij het bizarre onderwerp inderdaad met Xi had besproken. ‘Moderne preparaten, medicijnen en zelfs chirurgische ingrepen en orgaantransplantaties geven de mensheid de hoop dat het actieve leven niet zal blijven zoals het nu is. De gemiddelde leeftijd verschilt van land tot land, maar de levensduur zal niettemin aanzienlijk toenemen,’ aldus de Russische leider tegenover juichende medewerkers van zijn staatspers.

Of er überhaupt een kern van waarheid in het pseudowetenschappelijke gesprek van de twee machthebbers zit, mag worden betwijfeld. De referentie aan orgaantransplantaties belooft in ieder geval weinig goeds. De retoriek doet denken aan misdadige medische experimenten in de troebele geest van nazidokter Josef Mengele. Maar ook met splinternieuwe organen van Oekraïense kleuters zal de Russische heerser vroeg of laat het loodje leggen. Of dat een natuurlijke of onnatuurlijke dood wordt, zal de toekomst uitwijzen. En daarmee zijn we aangekomen bij de hamvraag van deze vijfdelige reeks over Rusland: hoe zal het grootste land ter wereld eruit zien ná de dood van Vladimir Poetin?

Stad van de toekomst

De overheid in Moskou heeft – zonder te verwijzen naar de mogelijke dood van de onsterfelijke leider – het antwoord al paraat. De plannen zijn dermate groots dat er zelfs een speciaal programma in het leven is geroepen voor mensen uit het Westen die in de rij zouden staan om die toekomst met de Russen te mogen delen. Wie zich inschrijft als geïnteresseerde op domoyvdobrograd.com – naar huis in Dobrógrad, en dat is vrij vertaald ‘de goede stad’ – wordt platgebeld door vriendelijke medewerkers uit Litouwen, Kazachstan en Polen. Ze informeren over de geweldige mogelijkheden die de aankoop van een huis in de speciaal gestichte ‘stad van de toekomst’ op 2,5 uur rijden van de Russische hoofdstad te bieden heeft. 

In de eerste plaats is de wervingscampagne op Russischtalige sociale media en nieuwssites gericht op inwoners van EU-landen die op een of andere manier een band hebben met Rusland. Wolga-Duitsers die in de jaren negentig dankzij een speciaal programma van Helmut Kohl vanuit Kazachstan naar Duitsland vertrokken en nu ‘genoeg hebben van de gay-propaganda op Duitse scholen’. Ook gezinnen in Nederland, België, Engeland, Italië of Frankrijk waarvan een van de ouders in de voormalige Sovjet-Unie, Rusland of een van de buurlanden is geboren, vormen een doelwit. En natuurlijk wordt ook de Russische minderheid in de Baltische staten, Georgië, Armenië, Azerbeidzjan, Turkmenistan en Kazachstan niet vergeten bij de aanwerving voor een ‘terugkeer naar huis’.   

Aleksej Tolstoj, de zogenoemde ‘rode graaf’, was een Russische aristocraat die zich na de revolutie aansloot bij het Witte Leger en naar Berlijn emigreerde. Twee jaar later keerde hij met veel bombarie ‘uit heimwee’ terug naar de kersverse Sovjetstaat. Hij stelde zich in dienst van de Sovjetautoriteiten en herschreef bekende boeken als Pinoccio. In 1936 volgde hij Maxim Gorki op als voorzitter van de Sovjetschrijversbond. Naast zijn revisiewerk probeerde hij geëmigreerde Russen en hun kinderen over te halen om naar ‘het vaderland’ terug te keren. 

Anno 2025 treedt het nageslacht in zijn twijfelachtige voetsporen. Achterkleinzoon Artjemi Lebedjev is designer en ondernemer. De gespeelde enfant terrible bereisde als een van de weinigen alle 193 landen die tot de VN behoren. Daarbij grapt hij over derdewereldlanden als Liberia waar volgens hem ‘lokale smeerlappen op hun eigen stranden schijten om elke vorm van toerisme onmogelijk te maken’. Om zijn reizen te financieren maakt hij reclame voor overheidsprojecten als Dobrograd, ‘de stad van gelukkige gezinnen’.

In een glossy filmpje is te zien dat Lebedjev met zijn punkkapsel vrolijk ronddoolt in een spookstad van steriele nieuwbouwhuizen, speeltuinen, scholen, golfplaatsen en medische centra. Hij promoot er hartstochtelijk het Kremlinproject voor mensen die ‘genoeg hebben van de onveiligheid op de straten van Berlijn, Parijs en Rome’. De toestroom van ‘criminele vluchtelingen uit Arabische landen in de EU’ wordt vergeleken met de veiligheid en ‘etnische zuiverheid’ van Dobrograd. Of er daadwerkelijk iemand woont is onduidelijk. Maar dat doet kennelijk niet ter zake. Potemkin-dorpen hebben een lange traditie in Rusland.

‘Dobrograd’ als stad van de toekomst voor een fictieve stroom van migranten uit het Westen is slechts een klein onderdeel van de grootse toekomstmythe die het Kremlin de wereld voorschotelt. Anton Popov is zelfbenoemd ‘futuroloog’. Voor de staatstelevisie omschrijft hij de toekomst van zijn land als volgt: ‘Rusland is een van de toekomstige centra van aantrekkingskracht voor mensen van over de hele wereld. In het proces van de-globalisering zal ons land voor veel mensen een baken worden.’

Tot zover het officiële toekomstbeeld en de Potemkin-dorpen vanuit Moskou. Maar wat vinden anderen hiervan? We gingen op zoek naar bekende Russen die hun zegje wilden doen over een mogelijke toekomst van hun vaderland. 

Pacifistische punkrocker

Dmitri Spirin is frontman van de beroemde Russische punkband Tarakany! (kakkerlakken) die onder meer in het voorprogramma van de reünie van de Sex Pistols in Moskou speelde. De muzikant weigerde al in 2014 op te treden op een open air-festival waar ook het Russische leger met een mega-stand manschappen zocht. Zijn overtuiging komt ook in zijn songs tot uiting, waardoor hij veel kritiek kreeg van andere muzikanten die Poetin volop ondersteunen.

De concerten van Tarakany! werden in Rusland steeds vaker afgelast onder druk van de overheid. Al voor de grootschalige invasie van Oekraïne besloot de gitarist en zanger uit veiligheidsoverwegingen naar Hongarije te vertrekken. Na enige omzwervingen belandde hij in Argentinië vanwaar hij zich actief tegen de oorlog en de machthebbers in het Kremlin uitspreekt. 

Over de perspectieven voor zijn vaderland zegt Spirin: ‘Ik denk dat de toekomst van Rusland na Poetin een tijdlang nog somberder zal zijn dan het al was onder zijn bewind. De elites zullen met elkaar gaan vechten en grensregio’s zullen zich afscheiden. Als het einde van Poetin ook gepaard gaat met het einde van de oorlog tegen Oekraïne dan zal het land overspoeld worden door een miljoen veteranen van de zogenaamde speciale militaire operatie. Een groot deel van hen zal onvermijdelijk in de criminaliteit belanden. De ontwrichte oorlogseconomie zal het land niet meer kunnen voeden en iedereen zal in een oogwenk in armoede vervallen. Kortom, het zal een triest en gevaarlijk land worden... net als nu.’

Opstandige omroepster

Marina Ovsjannikova werkte voor het eerste kanaal van Rusland. In maart 2022 toonde ze tijdens een live nieuwsuitzending een handgeschreven poster tegen de oorlog. Deels in het Engels en deels in het Russisch stond te lezen: ‘Geen oorlog, stop de oorlog, geloof de propaganda niet, hier liegen ze tegen jullie, Russen zijn tegen de oorlog.’ 

De spontane protestactie, die slechts enkele seconden in beeld kwam, werd breed uitgemeten in de internationale pers. De Oekraïense president noemde de Russin een held. Na uitleg op sociale media werd Ovsjannikova in Moskou veroordeeld tot een boete. Een ontslag door de Russische staatstelevisie volgde. 

Journaliste Marina Ovsjannikova: ‘De oorlog zal stoppen op dezelfde dag dat Poetin verdwijnt. Dit is een oorlog van één man die deze beslissing in zijn eentje heeft genomen’

Daarna werd ze in dienst genomen door de Duitse krant Die Welt die de samenwerking iets later weer verbrak. Om haar 11-jarige dochter Arina op te halen, keerde de journaliste vanuit Berlijn terug naar Moskou. In de Russische hoofdstad volgde al snel een huiszoeking en arrestatie. In afwachting van een vonnis wegens ‘het verspreiden van valse informatie over de speciale militaire operatie’ werd Ovsjannikova veroordeeld tot huisarrest. Samen met Arina kon ze ondanks haar enkelband en continue politiebewaking in september 2022 op spectaculaire wijze vluchten. Tegenwoordig wonen moeder en dochter in Frankrijk. Ovsjannikova schreef het autobiografische boek No War waarin ze haar actie en vlucht beschrijft. Ze is lid van het Russisch democratische verbond in ballingschap. 

Over de toekomst van haar vaderland zegt ze: ‘De oorlog zal stoppen op dezelfde dag dat Poetin verdwijnt. Daar ben ik honderd procent van overtuigd. Want dit is een oorlog van één man die deze beslissing in zijn eentje heeft genomen en het hele land heeft meegesleept. Na Poetin zijn er twee scenario’s mogelijk: het eerste is dat de geheime diensten – die in feite Rusland besturen – een opvolger uit hun eigen kring zullen kiezen. Er zullen dan geen bijzondere veranderingen komen. De opvolger zal dezelfde autoritaire regeringsstijl voortzetten, de repressie zal toenemen en er zullen meer verboden komen, waardoor Rusland zich nog meer van de buitenwereld zal isoleren. 

Een tweede mogelijke scenario is dat de situatie in Rusland een keerpunt zal bereiken. Voorwaarde daarvoor zijn strenge westerse sancties, een ineenstorting van de Russische economie en een sterke verslechtering van het persoonlijk welzijn van de burgers. Dan zou het mogelijk zijn dat het ontevreden volk gebruikmaakt van het moment voor een machtswisseling door organisatie van massale protesten.

Het is dan zelfs niet uitgesloten dat er democratische krachten aan de macht kunnen komen. Dan staan Rusland enorme veranderingen te wachten. Net als aan het begin van de jaren negentig na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Dan zullen markthervormingen, democratisering van de samenleving, algemeen berouw en besef van de gepleegde oorlogsmisdaden broodnodig zijn. Om dat tweede scenario mogelijk te maken, is absolute eensgezindheid van het Westen nodig. Net als in de tijd van de Koude Oorlog.

Er is een gemeenschappelijke strategie nodig om Rusland in toom te houden met krachtige sancties en isolatie van de dictator. Helaas is daar voorlopig geen sprake van. Het enige wat we op dit moment zien, is dat de verschijning van de Russische dictator op het wereldtoneel opnieuw is gelegitimeerd. Donald Trump heeft Poetin uit zijn algemene isolatie gehaald door hem in Alaska met een rode loper te ontvangen.’

Professor in ballingschap

Een andere Rus die vanwege zijn overtuigingen tot ballingschap werd gedwongen, is professor Igor Lipsits. Hij werd in 1950 in Moskou geboren en doceerde er van 1993 tot 2023 aan de Hogeschool voor Economie. Zijn specialisatie is marketing. Lipsits is auteur van meer dan dertig leerboeken voor de middelbare school. In 2018 belandde hij in de top 10 van beste sprekers van Rusland. Na kritiek op de oorlog werd hij tot ‘buitenlands agent’ verklaard door de Russische overheid. In 2024 werd hem het Russische staatsburgerschap afgenomen. Vanuit Litouwen vertelt de professor over zijn zicht op de toekomst van Rusland. 

U bent auteur van meer dan dertig leerboeken voor het onderwijs. Was er een moment waarop er duidelijke inmenging van bovenaf kwam?
‘De eerste slechte voortekenen kwamen in 2016. Toen werd mijn leerboek voor economie geschrapt van de lijst voor de middelbare school. Ik had geschreven dat er tekorten waren in de Sovjet-Unie. Dat werd gezien als een gebrek aan vaderlandsliefde. Inmiddels zijn al mijn leerboeken in Rusland verboden. Als een uitgeverij ze toch zou drukken, krijgt ze torenhoge boetes.’  

U vertrok in 2020 naar Litouwen, maar werkte nog door voor de hogeschool in Moskou?
‘In coronatijd ben ik geëmigreerd. Ik werkte nog een aantal jaren op afstand. Dat ging goed, totdat ze vonden dat ik niet langer van op afstand online kon doceren. Het mocht wel, maar ik moest daarvoor in Moskou wonen (lacht). Ik heb me ook tegen de oorlog uitgesproken voor Oekraïense media. Er waren maar twee andere docenten van de hogeschool die dat ook deden. Wij zijn nu persona non grata. De rest werkt er nog steeds.’

Dat zijn overtuigde Poetin-fans?
‘Laat me niet lachen. Toen Europese integratie in Rusland nog hoog in het vaandel stond, waren ze daar fel voorstander van. Zoals de wind waait, waait mijn petje.’

Litouwen is uw nieuwe vaderland. Hoe groot is daar de invloed van het Kremlin?
‘Het was eens deel van de Sovjet-Unie, dat is natuurlijk nog merkbaar. Er zullen nog een paar generaties nodig zijn voordat ze dat verleden compleet achter zich kunnen laten. Maar in tegenstelling tot Letland is de Russische minderheid hier veel kleiner. Natuurlijk is er een deel van de bevolking – niet alleen Russen – dat graag deel wil uitmaken van een sterke horde. Die mensen houden van grof en bruut geweld. Ze geloven in het recht van de sterkste. In Poetin zien ze een sterke man die hun problemen radicaal op kan lossen.’ 

Als Litouwen zou worden aangevallen door Rusland, zal het dan een makkelijke prooi zijn?
‘Net als in bijvoorbeeld Estland zijn er bepaalde plaatsen in Litouwen die gedomineerd worden door Russen. Die regio’s vormen een risico. Maar mocht er een invasie komen, dan zal het Kremlin het hier niet gemakkelijk hebben. Er zal een heftig verzet zijn, omdat er zeer sterke nationalistische gevoelens bestaan onder de Litouwers.’

Er wordt enorm veel geld gestoken in de oorlogsvoering, maar ook in beïnvloeding en propaganda over de gehele wereld. Komt er een ineenstorting van de economie?
‘Ik hou er niet van dat woord te gebruiken. Zelfs tegen het einde van de Sovjet-Unie was er geen collaps. Oké, er waren tekorten, er stonden rijen, maar niemand zat zonder elektriciteit en eten. Goed gaat het natuurlijk niet met de Russische economie. Er is al een jaar lang een crisis gaande. Een economische groei die zich alleen baseert op de wapenindustrie is een gevaarlijke zaak, dat zien we nu. Maar wat wil je, een land dat een oorlog begint, maar zelf zeer zwak is, wordt daardoor uiteindelijk alleen nog maar zwakker. De inflatie stijgt nog steeds.’ 

Mocht er een ander bewind komen die de oorlog gaat beëindigen, kan de economie dan weer net zo’n vaart krijgen als in de jaren negentig na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie?
‘In de loop van de jaren negentig ontstond een zeer levendige economie. Na verloop van tijd werd alles steeds geciviliseerder. Bedrijven volgden zelfs internationale regels voor boekhouding. Er kwamen grote buitenlandse investeringen. Dat zal nu moeilijk worden. De bevolkingsstructuur is compleet anders dan in de jaren negentig. Ten eerste door de oorlog waarin een groot deel van de mannelijke beroepsbevolking is gesneuveld. Ten tweede vanwege de massale emigratie. Eenzelfde opleving gaat niet nog eens lukken. Bovendien is de macht nu compleet gecentraliseerd. Alles is in handen van de FSB, de geheime dienst. Die gaat ze niet zomaar uit handen geven.’

U heeft het over het gemis aan buitenlandse investeringen, maar China handelt toch zeer veel met Rusland?
‘Ze halen heel veel weg, grondstoffen zoals gas en hout, maar ze investeren niets in Rusland. Ik kreeg laatst een interessant berichtje van een kennis uit Vladivostok dat heel typerend is voor de situatie. Hij schreef dat hij heel blij was dat hij een huis had kunnen kopen waar een kachel in zit. Op die manier kan hij ’s winters met hout stoken en hoeft niet in de kou te zitten. De rest van de mensen die geen kachel hebben, gaan dus wel in de kou zitten, want het gas dat daar in die regio wordt gewonnen, gaat linea recta door naar China.

De eigen bevolking krijgt niets. Een andere voorbeeld is de automobielsector. Er rijden inmiddels veel Chinese auto’s in Rusland, maar denkt u dat er ook maar één productielocatie is in Rusland? Natuurlijk niet. De Chinezen profiteren van de grondstoffen en de afzetmarkt, maar er wordt absoluut niets geïnvesteerd in Rusland. Xi moet zelf zien dat hij zijn miljoenensteden aan het werk houdt. Van een gelijkwaardige positie tussen China en Rusland, waar Poetin en zijn propaganda het over hebben, is geen sprake.’

Voor Xi is het regime in Moskou maar wat handig?
‘Natuurlijk. Waar kunnen ze nog zo goedkoop aan grondstoffen komen die ook nog eens via Russische leidingen en logistieke systemen kant-en-klaar worden aangeleverd?’ 

Hoe ziet u Rusland over tien jaar?
‘In tegenstelling tot vele collega’s kan ik me voorstellen dat de Russische Federatie inderdaad uiteenvalt. Er zijn steeds meer tekorten en de mens zit nu eenmaal zo in elkaar dat hij eerst verhaal gaat halen bij het plaatselijke bestuur. De Sovjet-Unie kon zo lang bestaan omdat de regionale elites zoet werden gehouden met geld. Onder Gorbatsjov was dat geld er niet meer en viel het land uiteen. Dat scenario kan zich herhalen. Er zijn veel nationalistische bewegingen in verschillende delen van de Russische Federatie. Een tweede mogelijke ontwikkeling die ik zie, is dat Rusland in zijn huidige vorm blijft voortbestaan, maar verandert in een tweede Iran. Een land met een enorme wapenindustrie en een bevolking die onder zeer eenvoudige omstandigheden en een grote onderdrukking leeft.’