Hofstad Hopstad: het hardnekkige fenomeen van 'partijhoppers'

Aanvankelijk waren de meeste partijhoppers die door ons benaderd werden wel bereid om mee te werken aan een artikel. Tot de deadline (en de verkiezingsdag) dichterbij kwam. Toen werd uw verslaggever keihard geghost. Diederik Boomsma (CDA, NSC, nu JA21) was aanvankelijk enthousiast, maar toen puntje bij paaltje kwam, staarden we naar drie onbeantwoorde reminders plus een eveneens onbeantwoord verzoek aan een partijgenoot om hem even aan zijn jasje te trekken.

Senator Robert Croll (CDA, D66, Volt, BBB en toen weer D66) zou volgens de woordvoerder van D66 ‘best openstaan’ voor een gesprek, maar bij nader inzien kwam de mededeling dat hij ‘nooit zulke gesprekken heeft gedaan’ en dus ‘niet beschikbaar is’. Is dat niet een beetje gek? Een volksvertegenwoordiger die niet kan uitleggen waarom hij namens een andere partij zijn vertegenwoordigende taken uitvoert? De hieropvolgende krekelgeluiden mag u er zelf bij bedenken.

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Het is blijkbaar een gevoelig onderwerp, dat partijhoppen.

Toch gebeurt politiek overspel volop in Den Haag. De gehele top 10 van de JA21-lijst bestaat uit oud-leden van FvD, NSC, PvdA en de PVV, aangevuld met raadsleden van Leefbaar Rotterdam, de partij waar lijsttrekker Joost Eerdmans jarenlang actief voor was. In totaal is Eerdmans zelf in het verleden werkzaam geweest bij maar liefst zes partijen: CDA, Lijst Pim Fortuyn, Eén NL, Leefbaar Capelle, Leefbaar Rotterdam, Forum voor Democratie en sinds 2020 is hij gangmaker bij JA21. Het mag geen toeval heten dat Eerdmans, die onder de noemer DJ Jopie plaatjes draait op het jaarlijkse zomerreces-fuifje in Nieuwspoort, graag het nummer Relight My Fire uit de geluidsboxen laat knallen.

Politici die overstappen, kunnen vaak rekenen op negatief commentaar. Ze worden gezien als onbetrouwbaar, met een gebrek aan loyaliteit. Het zijn pluchejagers, zijinstromers, baantjesjagers, carrièrepolitici, of – wanneer ze een stoeltje meenemen – zetelrovers. Is de toename aan partijhoppers een teken van toenemend politiek opportunisme? Of is het gretig overstappen een symptoom van een krakend partijstelsel? 

Modderen in het midden

Met de kabinetten-Rutte is er ruim vijftien jaar lang sprake geweest van consensuspolitiek met middenpartijen. Dit terwijl Nederland juist een open systeem heeft waarin regelmatig nieuwe partijen opkomen die wantrouwende kiezers aan zich weten te binden. Zelfs D66 is ooit zo begonnen. Oprichter Hans van Mierlo wilde ‘het systeem van binnenuit opblazen’, maar de partij is uiteindelijk opgenomen in (en tegenwoordig onderdeel van) datzelfde systeem. Doordat de regeringen-Rutte lekker doormodderden in het midden, kwam tegengeluid automatisch meer vanaf de flanken.

In een compromis krijgt niemand wat hij precies wil en dus is iedereen ontevreden. Kabinetspartijen schoven wel op richting het centrum, maar Nederlandse kiezers zijn doorgaans cultureel conservatief met een sociaal-economisch oog voor de welvaartsstaat. De laatste verkiezingsuitslag, die het Mediapark en het middenpartij-establishment paniekerig naar de parels deed grijpen, was meer dan alleen maar een monsterzege voor de PVV.

Bij de vorige verkiezingen konden kiezers namelijk stemmen op verschillende smaken van sociaal-economisch links én cultureel conservatief: ook BBB en NSC behaalden immers een flinke winst. De Ruttiaanse handjeklap-consensus gaf stabiliteit, maar vervreemdde zowel kiezers van partijen als volksvertegenwoordigers van elkaar. Het CDA liep leeg richting NSC en BBB, D66’ers stapten over naar Volt en Partij voor de Dieren, ontevreden PvdA’ers trokken naar Denk of BIJ1. 

‘De belangrijkste reden voor mij is dat de ideologie uit de partij is verdwenen,’ vertelt voormalig VVD-Kamerlid en landbouwwoordvoerder Helma Lodders over haar overstap naar BBB. Ze is niet met slaande deuren vertrokken, maar moest na slapeloze nachten constateren dat ‘de rek eruit was’. De VVD was altijd dé ondernemerspartij, maar aan de ontvangende kant voor ondernemers ziet Lodders toenemende belastingdruk en een uit de hand gelopen klimaatbeleid, dat financieel voor boeren niet meer te dragen is. 

Dat de VVD vlak voor de huidige verkiezingscampagne de PVV uitsloot, maar tegelijkertijd GroenLinks-PvdA niet, zat Lodders ook niet lekker: ‘Daar zitten toch ook behoorlijk radicale ideeën.’ 

Toch komt in dit gesprek het onderwerp al snel op de politieke kar die door jarenlang doormodderen in het midden is vastgelopen. Lodders: ‘Er moeten problemen in het land worden opgelost, maar als je systeemverandering wilt, wordt dat vaak beantwoord met een ‘dat kan niet volgens het systeem’. Terwijl we zélf het systeem zo strikt hebben ingericht. In landen als Duitsland of Denemarken is er bijvoorbeeld op vergelijkbare dossiers zoals stikstof veel meer ruimte.’

‘Als sociaal-conservatief was het voor mij juist in 2016 een hele zoektocht om een partij te vinden die bij mij past,’ vertelt Nicki Pouw-Verweij (FvD, JA21 en nu demissionair staatssecretaris voor BBB). Haar moeder, een conservatieve katholiek, vond het CDA in die periode dermate niksig dat ze maar op de christenbroeders van de SGP stemde. ‘Dat is tekenend voor het probleem. Politieke bestuurders hebben zich en masse naar één kant verschoven, terwijl de Nederlandse kiezer, zonder politieke vertegenwoordiging, meer verspreid over het veld staat.’ 

Een combi van een beetje links op het gebied van zorg en welvaartsstaat, maar ook weer niet zo rechts dat een partij die pleit voor een ‘kopvoddentaks’ en ‘minder, minder, Marokkanen’ een optie is. Pouw-Verweij: ‘Toen kwam Forum voor Democratie, dat zich positioneerde als conservatief-liberaal. Een sociale kijk op zorg en onderwijs, kritisch op de EU, voor democratische vernieuwing.’ 

Wat klonk als een frisse belofte eindigde in antisemitisme in appgroepen, samenzweringstheorieën rondom corona en de rabiate Twitterposts van fractievoorzitter Thierry Baudet. ‘Nieuwe rechtse partijen worden altijd meteen in de hoek van extreemrechts geduwd. Bij alles wat Thierry in het begin riep, was het “zie je wel, hij is een nazi”.’ 

Het zorgde volgens Pouw-Verweij in de partij voor een sfeertje van: ja ja, het establishment moet ons niet, het zal wel. Maar: ‘Toch had ik ineens een record scratch-moment, dat je beseft: ho wacht even, dit is wél ontzettend racistisch.’ Het dwong haar om door een nieuwe bril naar eerdere uitspraken en gebeurtenissen te kijken: ‘Ja, dat was even ongemakkelijk, maar de conclusie van vertrekken was daarna snel getrokken.’ 

Joost Eerdmans is actief geweest bij zes partijen: CDA, Lijst Pim Fortuyn, Eén NL, Leefbaar Capelle, Leefbaar Rotterdam, FvD en sinds 2020 is hij gangmaker bij JA21

Na haar vertrek bij Forum sloot ze zich aan bij JA21, de nieuwe partij van eveneens oud-FvD’ers Annabel Nanninga en Joost Eerdmans. Pouw-Verweij: ‘Dat was mijn inschattingsfout. Het werd gepresenteerd als conservatief-liberaal, maar uiteindelijk zijn de mensen die daar zitten meer liberaal en soms zelfs progressief, dus dat was voor mij als conservatief een lastig huwelijk.’ 

Het was uiteindelijk voormalig CDA-bewindspersoon en nu BBB-minister van Wonen Mona Keijzer die haar overhaalde om bij BBB te komen. ‘Ze had een doordacht plan, sociaal-conservatief met gemeenschapszin. Een overheid die basistaken goed moet doen, maar wel van je erf af moet blijven. Precies waar ik ook voor sta.’ Onder het mom ‘drie keer is scheepsrecht’ maakte ze de overstap. ‘Mensen zeggen vaak dat je trouw moet blijven aan een partij, maar ik ben trouw aan een bepaald gedachtengoed,’ aldus Pouw-Verweij. ‘En ik ben echt niet de enige Nederlander met dat gedachtengoed, dus dat verdient ook een stem in Den Haag.’ 

Zowel Lodders als Pouw-Verweij kan niet verweten worden opportunistisch aan het pluche te willen plakken: beiden zijn lijstduwer voor de BBB en na de komende verkiezingen niet beschikbaar als Kamerlid of bewindspersoon.

Politiek Pieterburen

Politici zijn al langere tijd in beweging. Uit onderzoek van RTL Nieuws tijdens de laatste Provinciale Statenverkiezingen (2023) bleek een derde van de topkandidaten voor BBB, JA21 en BVNL uit partijhoppers te bestaan. BBB had vooral aantrekkingskracht op voormalig CDA’ers, waar BVNL (de partij van voormalig VVD- en FvD-Kamerlid Wybren van Haga) vooral een politiek Pieterburen voor voormalig Forum-politici bleek. De regionale kieslijst van JA21 liet eveneens een gemengd profiel zien: op de lijsten verschenen voormalig VVD-, 50Plus- en PVV-kandidaten. De grootste leveranciers van overstappers waren overigens lokale partijen.

Naar wie je het beste kunt overstappen, is soms een gok, zo bleek wel uit de oprichting van NSC. Partijleider Pieter Omtzigt was na zijn breuk met het CDA lange tijd een onafhankelijk Kamerlid dat goed peilde, maar ook lang vaag bleef over het wel of niet oprichten van een eigen partij. Pas eind augustus 2023 maakte hij bekend mee te doen met de verkiezingen van november datzelfde jaar. 

Het zorgde voor tandenknarsende oud-CDA’ers die al waren overgestapt naar BBB. Al zullen deze gevoelens van spijt nu wel weer verdampt zijn: na het vertrek van Omtzigt uit de politiek, implodeerde het NSC volledig en staat het al maandenlang op een stabiele nul zetels. Het CDA – de partij die zo vaak is doodverklaard, maar nu onder Henri Bontenbal weer momentum wint – laat via een woordvoerder weten dat in de ledensystemen is te zien dat mensen ‘die eerder lid waren, weer terugkeren’.

Ondanks de sterke regionale opkomst van FvD verloor de partij – na schandalen, interne ruzies en steeds radicalere uitspraken van partijleider Thierry Baudet – naast volksvertegenwoordigers ook zetels in de peilingen. Kiezers die eerder op deze partij stemden omdat de pianospelende Baudet een meer fatsoenlijke, intellectuelere variant op de PVV leek, maar toch ook wel wat rechtser dan de VVD zat, wisten na het openlijke antisemitisme, het in twijfel trekken van de officiële vertelling van de gebeurtenissen op 9/11, het ontkennen van de maanlanding en het betwisten van het nut van vaccins ook vrij snel hun weg weer terug naar PVV en VVD te vinden. Voormalig FvD-bestuurders zochten andere uitwegen: van de 86 zetels in de Provinciale Staten waren er in 2023 nog maar zeventien kandidaten over, de rest vertrok naar BBB, JA21 en BVNL.

Teleurgestelde kiezers keren regelmatig terug naar traditionele partijen, maar politici stappen juist over naar andere, nieuwe rechtse alternatieven zoals dat trio BBB, JA21 en BVNL. Zijn dat allemaal teleurgestelde ideologen? ‘BBB heeft nog wel enige basis, maar partijen zoals JA21 en BVNL zijn pragmatische constructies om mensen politiek onderdak te bieden,’ constateert journalist Chris Aalberts. Als een David Attenborough waadt Aalberts door de politieke jungle en gaat – als enige verslaggever in Nederland – vrijwel alle partijpolitieke bijeenkomsten in zaaltjes af en volgt hij alles van bekvechtende lokale politici in Den Helder tot de Amsterdamse implosie van BIJ1.

Jarenlang volgt hij nieuwe landelijke politieke bewegingen zoals Volt en BIJ1 en hij deed al verslag van Forum toen het nog een denktank in een Amsterdamse bierkelder was. ‘Dit soort partijen zijn een soort van Lego,’ aldus Aalberts. ‘De partij bestaat uit blokjes en je kunt die blokjes bij elkaar husselen en van elkaar aftrekken, maar er zit helemaal geen vaste structuur in.’

‘Ze doen maar wat’

Enerzijds hebben nieuwe partijen een snelle electorale aantrekkingskracht, maar tegelijkertijd zijn ze niet altijd stabiel genoeg om goed om te kunnen gaan met de snelle groei. Het kakelverse BBB kwam als een frisse regionale wind de Provinciale Staten, de Senaat en de Tweede Kamer in en gooide lange tijd hoge ogen in de polls, maar peilt momenteel slechts tussen de drie en vijf zetels. 

Kiezers met hoge verwachtingen hebben een lage tolerantie voor fouten en houden niet van ‘gedoe’. In Overijssel ontstond er openlijk conflict over de koers van de partij. Zes van de zeventien BBB-Statenleden stapten op, al waren dat overigens wel Statenleden die zelf geen boer waren of niet het woord voerden op landbouw in de Provinciale Staten. Ook stapte Kamerlid Lilian Helder (voorheen PVV) uit de fractie. Gedoe creëert – door lagere peilingen – vaak nog meer gedoe. ‘Het is onmogelijk om stabiel op te bouwen als je snel groeit,’ constateert Aalberts. Nieuwe partijen hebben daarom de neiging om nieuwkomers te toetsen op persoonlijke gronden (kun je er mee samenwerken?) in plaats van ideologische. ‘Bij NSC was de toets of Omtzigt met je kon werken. Bij BBB zie je ook dat via persoonlijke netwerken de provincielijsten zijn gevuld.’ 

Juist door die persoonlijke netwerken is er soms geen touw aan vast te knopen. JA21 deed mee aan de Provinciale Statenverkiezingen zodat ze een senaatszetel konden krijgen. Aalberts: ‘Maar nu zetten ze Annabel Nanninga op plek twee op de kieslijst voor de Tweede Kamer, en dan raken ze die zetel kwijt.’ 

Zolang er geen antwoord komt op de fundamentele spanning tussen systeem en kiezer, zal de banencarrousel volop blijven draaien. Relight my fire, your vote is my only desire

Als Nanninga vertrekt uit de Eerste Kamer wordt haar stoeltje gevuld door oud-FvD’er Toine Beukering, maar dat is geen JA21’er (meer), want hij kreeg juist mot met Nanninga na haar afsplitsing. Zelf splitste hij ook af en probeerde een groep getiteld ‘Gezond Verstand’ op te zetten. Dat zette geen zoden aan de dijk, maar gelukkig was hij ook al lid van Hart voor Den Haag, de lokale partij van Richard de Mos. 

De Mos (zelf weer een oud-PVV’er) was op zijn beurt persvoorlichter van BVNL, de Forum-afsplitsclub van Wybren van Haga. Aalberts: ‘En ondertussen zit Richard de Mos voor BVNL in het Hoogheemraadschap van Delfland, daarbij geholpen door Ralf Sluijs, raadslid voor Hart voor Den Haag, die daarnaast ook beleidsmedewerker en mediastrateeg is voor BBB in de Tweede Kamer, snap jij het nog?’

Aalberts heeft een poging gewaagd om de overstappers allemaal in kaart te brengen, maar is tot de conclusie gekomen dat ‘het allemaal geklooi is waar we naar zitten te kijken. Ze doen maar wat.’ De belangrijkste verklarende factor is niet ideologie, maar ouderwetse vriendjespolitiek en het elkaar aan baantjes helpen. Zo was het BIJ1-bestuur niet gecharmeerd van het idee van Tofik Dibi (voorheen GroenLinks) als lijsttrekker, maar hij werd toch vlak voor de Algemene Ledenvergadering publiekelijk gepusht door voormalig fractievoorzitter Sylvana Simons. Aalberts: ‘Tofik heeft een nieuwe baan nodig, dus dat hij zin hierin heeft, is wel duidelijk.’ Toch vindt hij het vanuit BIJ1 geredeneerd geen logische keuze. ‘Wat is de logica van een homoseksuele Marokkaan als lijsttrekker? Denk je nou echt dat Surinamers hierop gaan stemmen?’ De aanstelling van Dibi leidde (mede) tot vertrek van partijbestuurders en opzeggingen.

Los zand

Het zorgt misschien voor inkomen en posities en wellicht zelfs voor stemmen, maar volgens Aalberts trekt straks de kiezer aan het kortste eind. ‘Ik kan die hele lijst van JA21 afgaan als je wilt, maar het is allemaal los zand.’ Zo stonden Ingrid Coenradie en Joost Eerdmans binnen Leefbaar Rotterdam al bekend als een duo dat niet lekker samenwerkt en ook de verbaasde blik van Annabel Nanninga toen Ingrid Coenradie tijdens een interview de islam ‘gewoon een religie’ noemde, en ‘helemaal prima’, spreekt volgens Aalberts boekdelen. ‘En niemand die daar intern kritische vragen over stelt.’ 

Niet alle partijhoppers zijn opportunisten, maar de keiharde opportunisten zijn wel altijd partijhoppers. De Ruttiaanse consensus heeft een gat geslagen tussen wat kiezers willen en wat traditionele partijen te bieden hebben. Terwijl kiezers op zoek gaan naar nieuwe politieke thuishavens, volgen ook hun volksvertegenwoordigers. Soms uit ideologische overtuiging, maar soms net zo goed voor een goed baantje met aanzien.

Het resultaat is een politiek landschap dat steeds meer wegheeft van een draaideurrisico dan van een stabiel bestel. Is de Nederlandse democratie beter af met flexibele politici die hun overtuigingen volgen, of met loyale partijpolitici die systemen van binnenuit proberen bij te sturen? Zolang er geen antwoord komt op deze fundamentele spanning tussen systeem en kiezer, zal de politieke banencarrousel in ieder geval volop blijven draaien. Relight my fire, your vote is my only desire.