De zoete samenzwering; is suiker nou echt zo slecht voor je?

That Sugar Film heet de documentaire waarin Damon Gameau de verderfelijkheid van de voedingsindustrie wil aantonen. Nieuwe Revu bekeek de film die even vaak mis als raak schiet. Plus tips voor een gezond en lekker leven.

Decennialang wees de medische wereld vet aan als de moeder aller doodsoorzaken. Tegenwoordig ligt vooral suiker onder vuur: de obesitas-epidemie heeft voornamelijk een zoete oorzaak. Ongemerkt schuiven we met z’n allen het witte goedje met soeplepels tegelijk onze lichamen binnen. De reden: de voedselindustrie heeft onder druk van de publieke opinie het vet uit veel van haar kant-en-klare producten gehaald. En vervangen door suiker. Dus denk je gezond bezig te zijn met je fat free yoghurtje, blijven die verdomde calorieën toch gewoon binnenkomen. Hoe slecht dat is? De Australische acteur Damon Gameau zocht het uit in zijn documentaire That Sugar Film.

Vervolgens groeide die film in thuisland Australië uit tot de best bekeken documentaire ooit. Gameau heeft dan ook alle reden om tevreden te zijn wanneer we hem bellen. ‘Ik word gemiddeld zo’n drie keer per dag aangesproken op straat, en vaak door mensen die normaal nooit naar een documentaire zouden kijken. We hebben de mainstream bereikt, scholen, ongelooflijk.’

Proefkonijn

Waar draait het allemaal om? Gameau, een in zijn thuisland bekend acteur, besloot zichzelf als proefkonijn in te schakelen om een theorie te kunnen bewijzen. Te weten: van de suikers in gefabriceerd voedsel, in het bijzonder fructose, word je ziek. En dus zorgde Gameau ervoor dat hij twee maanden lang de gemiddelde Australische suikerconsumptie van veertig suikerklontjes per dag alleen via prefab eten (‘processed food’) binnenkreeg. Het resultaat doet sterk denken aan Super Size Me van Morgan Spurlock.

Gameau laat klassieke dikmakers als frisdrank, chocola en snoep staan, maar haalt wel al zijn calorieën uit fabriekseten. Ontbijtgranen, ijsthee, vetvrije yoghurt, gebruiksklare pastasauzen, smoothies: het klinkt allemaal niet zo ongezond, maar ondertussen drijven die producten zijn bloedsuikerspiegel wel op tot gevaarlijk hoge waarden. Er zijn opvallende resultaten in de film te zien. Zo zegt Damon dikker te worden van hetzelfde aantal calorieën dat hij voorheen tot zich nam. Ook heeft hij continu trek en voelt hij zich steeds vaker neerslachtig. ‘Wat vooral opviel bij de medici die mij in de gaten hielden was dat ik in korte tijd van kerngezond naar ernstige klachten ging. Vooral mijn lever, die in perfecte conditie verkeerde, vertoonde al heel snel tekenen van ernstige vervetting. De doktoren waren heel enthousiast over die ontdekking, ikzelf wat minder.’

In That Sugar Film bezoekt Gameau aan cola verslaafde Aboriginal-gemeenschappen in Australië, en ziet hoe in Kentucky moeders het mierzoete Mountain Dew in de flesjes van hun baby’s stoppen. Horrorhoogtepunt is het moment waarin een 18-jarige Mountain Dew-verslaafde al zijn rotte tanden moet laten trekken. Probleem: door de vele ontstekingen in zijn mond werkt de verdoving niet. Gameau: ‘In eerste instantie gingen we een meisje van twaalf filmen bij wie vijftien tanden zouden worden getrokken, maar zij had afgezegd. Toen namen we de volgende patiënt. Ik vond die scène eigenlijk te sensationeel, maar de tandarts heeft me echt gesmeekt het erin te stoppen. Hij ziet dit soort taferelen elke dag.’

Een boosdoener is natuurlijk snel gevonden. Net als de tabaksindustrie en de farmaceutische industrie kunnen de multinationale voedselproducenten vrijwel ongestoord hun gang gaan. Gameau: ‘De trucs van de voedselindustrie aan het licht brengen werd echt de drijvende kracht achter de film. Zoals de manier waarop ze de uitkomst van fructose-onderzoeken naar hun hand zetten. Verschillende door de industrie betaalde wetenschappers zeiden dat ze niet verwachten dat deze onthullingen de komende tien jaar het grote publiek zouden bereiken. Nou, mooi wel dus.’

Oplichter

In Nederland woedt de discussie over de invloed van suiker op ons dieet al bijna net zo hevig als in Australië. Dat That Sugar Film veel bekijks zal trekken, lijkt dan ook een uitgemaakte zaak. Voedingspublicist Huib Stam schrijft al jaren over de fabels en de feiten van de hedendaagse eetcultuur. Vorig jaar publiceerde hij een boek over onze suikerconsumptie, Het Zoete Vergif, waarin ook de misinformatie over dit onderwerp belicht wordt. Op ons verzoek bekeek hij That Sugar Film, waarna we heel toepasselijk in lunchroom Sugarless in Amsterdam de resultaten bespraken.

Stam houdt van lekker eten en heeft een broertje dood aan voedselgoeroes en andere New Age-types die steeds maar weer een nieuw wonderdieet uit de hoge hoed toveren. Low carb, paleo, glutenvrij: voor de luie afvaller is er elke paar maanden wel weer een revolutionair afvalsysteem. Onder het genot van een zuurdesembroodje humus laat Stam er geen misverstand over bestaan: ‘Er is maar één dieetproduct en dat is minder eten.’ Voor we de do’s en don’ts van een gezond leven op een rij zetten, eerst maar eens That Sugar Film. Stam draait er niet omheen.

‘Ik heb erg moeten lachen, maar het is voor een groot deel bedrog. Die gast is een oplichter. Zoveel van wat hij beweert klopt niet. Er zit een scène in de film waarin hij samen met zijn vrouw bij de psycholoog zit, met z’n haar in de war en helemaal depressief van de suiker. Dat is van voor tot achter bullshit. Er is geen aangetoond effect van suiker op je psyche. Ook zie je hem op z’n veranda liggen, wrijvend over zijn buik omdat hij zogenaamd afkickt: ook van a tot z gelogen. Natuurlijk moet je wennen aan geen suiker, maar je krijgt echt geen ontwenningsverschijnselen als een junkie.’

Huib Stam heeft bij de research van zijn suikerboek alle onderzoeken wel langs zien komen, en dus ook veel van de deskundigen die Gameau opvoert. Zoals David Gillespie, wiens boek Sweet Poison duidelijk model stond voor That Sugar Film. Stam: ‘Ik heb het gelezen, maar niets als bron opgevoerd in mijn boek omdat het volkomen onzin is. Gillespie is een voormalig advocaat die wilde afvallen. Hij vaart volledig op het wijdverbreide misverstand dat fructose – dat samen met glucose suiker vormt en ook in fruit zit – na inname omgezet wordt in vet en giftig is voor de hersenen. Helemaal niet waar. Fructose wordt voor de ene helft omgezet in glucose en de andere helft in melkzuur, net als glucose een brandstof. Slechts een piepklein gedeelte wordt normaal gesproken omgezet in vet.’

In de film draait het structureel over de schadelijke gevolgen van fructose, die bij Gameau al na drie weken suikerdieet voor ernstige leververvetting zou zorgen. De enige wetenschapper die in de docu vraagtekens zet bij de schadelijkheid van fructose, de Canadees John Sievenpiper, wordt door Gameau weggezet als spreekbuis van de voedingsindustrie. Karaktermoord, vindt Stam. ‘Die Sievenpiper heeft via onderzoek overtuigend aangetoond dat maar een paar procent van de fructose uit voeding door de lever wordt omgezet in vet. Behalve als jij al moddervet bent van cola en hamburgers, dan is het wel direct schadelijk. Maar die nuance ontbreekt.’

Dat zoveel mensen de fructose-hype omarmen verbaast Huib Stam hooglijk. ‘Is er dan niemand die zegt: klopt dit wel? Wie zijn die lui? Wat is hun achtergrond? Dit zijn mensen zonder recht van spreken over dit onderwerp omdat ze gewoon de wetenschap niet kennen. Ik heb met mijn suikerboek ontdekt dat als je aan iedere wetenschapper vraagt of suiker giftig is, hij of zij ‘nee’ zegt. Maar als je ze vraagt om één ongezond ding uit het eten te halen dan zeggen ze allemaal: suiker. Je hebt geen suiker nodig, want alles wat je lichaam nodig heeft zit in de koolhydraten in brood, groente, zuivel en fruit. Je kunt alle suiker weren. Ik doe het nergens in.’

Bliss point

Eigenlijk zijn Gameau en Stam het in grote lijnen best wel eens met elkaar. In onze supermarkten is naar schatting tachtig procent van de producten ‘processed food’: een alom aanwezige overdaad aan kwalijke verlokking. De voedselindustrie heeft van de fabricage van smakelijke kant-en-klaarproducten een ware kunst gemaakt. Alles draait om het zogeheten bliss point, het punt waarop we iets het allerlekkerst vinden. Stam noemt Coca-Cola als goed voorbeeld. ‘Hoe lekker is dat wel niet? Dat is even subtiel gecomponeerd als de allerduurste wijn. Beetje zuur hier, beetje citrus daar. Of pastasaus uit een pot. Suiker en vet versterken elkaars smaak, suiker en zout ook. Dat stoppen ze precies zo bij elkaar dat mensen uit de smaakpanels het superlekker vinden. Dat noemen ze in de industrie trots het bliss point.’

Zoals met zoveel problemen kun je de obesitas-epidemie niet terugbrengen tot een enkele boosdoener. Eerst was vet, dat tot verhoogd cholesterol leidt, de grote vijand van de volksgezondheid. Daarna zijn ook zuivel, koolhydraten en zout in de ban gedaan. Hysterie, vindt Stam. ‘Op zich is zout helemaal geen probleem. Als je gewoon zelf kookt kun je overal zout opdoen, het maakt geen moer uit. Je hebt zout nodig, je zweet het uit. Maar ook dat is een fobie in Nederland. Ja, het zout dat de voedselindustrie in pizza’s en sauzen stopt, dat is slecht. Maar dan heb je het ook wel over enorme hoeveelheden.’

Nu is suiker de Grote Boze Wolf. Stam vindt het kortzichtig. ‘Een gezond mens kan best een ons suiker per dag aan, dat zijn 25 klontjes. Geen enkel probleem, je fietst het er zo af. Het is glucose, brandstof. Dat zit ook in havermout, in volkoren producten. Glucose hebben we nodig, een constante aanvoer is essentieel voor onze hersenen.’ Uiteindelijk draait het allemaal om de hoeveelheid. Stam: ‘Het gaat om de doses. De middeleeuwse alchemist Paracelsus beweerde al: de dosis maakt het gif. Alles wordt giftig als je er te veel van neemt, zelfs water. Als je tien liter water achter elkaar opdrinkt, ga je dood.’

Matiging dus. En dat is precies waar we zoveel moeite mee hebben. ‘Het gaat om de hoeveelheid calorieën en die krijg je te gemakkelijk binnen omdat processed food zo slecht is, geen voedingstoffen bevat en niet verzadigt.’ Het woord is gevallen: verzadiging, het stoppen van het hongergevoel. In That Sugar Film vertelt Damon Gameau hoe bij hem na het eten van kant-en-klaarvoedsel het hongergevoel pijlsnel terugkeert. Hoe meer hij ervan at, hoe sneller hij weer trek kreeg. Iedere frequente McDonald’s-bezoeker kan dat beamen. Hoe werkt dit precies? Huib Stam heeft dat voor zijn vorige boek Eetsprookjes uitgezocht. De grote boosdoeners zijn de lege calorieën. ‘Die bevatten geen voedingstoffen als vezels en verzadigen niet. Meelproducten bijvoorbeeld. Als jij een doosje donuts leegeet, heb je na een uur weer trek. Maar op een volkoren boterham met kaas, ei en tomaat kun je uren voort. Het vult je darmen meer, het duurt langer voor het verteerd is, is veel verzadigender. En dat is een belangrijk verschil.’

Omkoperij

Is er sprake van een regelrechte samenzwering van de voedingsindustrie? Wekken ze bewust dat hongergevoel op met hun lege calorieën? Gameau vindt van wel. ‘Je ziet het in de Panama Papers: in elke grote bedrijfstak, of het nu de bankensector of de olie-industrie is, er is een zekere mate van verzwijging en manipulatie aan de gang. Ze gedragen zich precies als de tabakslobby: vertragingstactieken, twijfel zaaien, wetenschappers omkopen, het is een draaiboek dat ook wordt toegepast in de voedselindustrie. Wat niet zo gek is als je weet dat veel voedingsfabrikanten eigendom zijn van tabaksfabrikanten.’

Stam is minder stellig: ‘Unilever, een van de grootste voedingsbedrijven, is nog helemaal niet zo fout bezig. Ze hebben een directeur die inzet op vergroening, verduurzaming en kleinere producenten. Maar het is zonder meer waar dat de voedingsindustrie ons enorm veel ongezonde producten heeft opgedrongen en nog altijd doet.’ Het is simpelweg geld verdienen aan onze gemakzucht. ‘Je moet niet vergeten: the business of business is business. Laat je niks wijsmaken door Coca-Cola, Nestlé of Unilever. Er is maar een drijfveer: jou producten aansmeren. Of dat met een hoop bombarie of met wat meer of minder zout gebeurt, dat maakt ze geen flikker uit. Ze willen jou dingen verkopen die jij graag wilt hebben. Je moet ze wel lekker vinden, daarom maken we ze zo lekker mogelijk. Met veel suiker, vet en zout. Als er iets minder in moet, prima, doen we dat toch?’

Een andere belangrijke ontdekking die in That Sugar Film wordt gepresenteerd, is dat tegen te veel suiker niet op te sporten valt. Damon Gameau: ‘Bewegen is natuurlijk heel belangrijk. Je maakt endorfine aan, je bloed gaat beter stromen, maar om gewicht kwijt te raken is het zinloos. Dat is allemaal voeding. You can’t outrun a bad diet. Zelfs al doe je drie keer per week aan fitness en je verliest wat kilo’s, het is allemaal cosmetisch. Het gaat erom wat er in je lijf gebeurt, je metabolische gezondheid. We zijn zo gefocust op gewichtsverlies en externe resultaten, dat we geen oog hebben voor wat in onze lichamen gebeurt.’

Huib Stam denkt dat Gameau te veel focust op zijn stokpaardje dat we ziek worden van bepaalde suikers, ongeacht onze leefpatronen. ‘We moeten minder naar afzonderlijke ingrediënten kijken en meer naar de bigger picture. Hoe werken bepaalde stoffen op elkaar in? We weten niet eens wat er nou zo gezond aan groente is. Je kunt niet zeggen dat als je nu veel broccoli eet, je later geen prostaatkanker krijgt. Het is te complex. Wat je wel kan zeggen is dat groente gezonder is dan witte kadetten met smeerkaas of jam.’

Klei als detox

Misschien wel het beste advies dat Stam kan bieden: altijd zelf koken. Geen tijd? Onzin. ‘Het is betrekkelijk simpel om een gezond huishouden te runnen. Kook dubbele porties en vries de rest in. Hachee, pastasauzen. Leve de tupperware en de diepvrieskist! Ga op zondag gewoon drie verschillende gerechten koken en vries dat in. Dat kan ook als je vijf dagen in de week werkt. En leer je kinderen koken!’ Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan, want veel kids vinden het eten van gezond voedsel al een beproeving, laat staan het bereiden ervan. Kwestie van op tijd beginnen en niets verbieden, denkt Stam.

‘Mijn zoon van negen mag alles eten, maar we doseren wel. We halen in het weekend een zak chips en een paar blikjes cola in huis. En hij krijgt altijd lekkere groentes als snack: wortels, radijsjes. Je moet kinderen laten wennen aan die smaken. Hij weet inmiddels niet beter.’ Kookboeken redden de uitgeverijen, bakcompetities worden bekeken alsof het voetbalwedstrijden zijn. De fascinatie met voedsel wordt alleen maar groter, en daar komen volgens Huib Stam een hoop charlatans op af. Zo beweerde Nederlands populairste foodblogger Rens Kroes, niet gehinderd door enige kennis van zaken, dat je van suiker eczeem krijgt. Eerder deed ze al wonderlijke uitspraken over het drinken van klei als detox.

Stam zucht diep. ‘Veel van die onwetendheid komt doordat wetenschap zo slecht terecht komt bij de consument. Dat is een taak van de journalistiek, maar wie luistert daar nog naar als je ook foodbloggers en goeroes hebt? De Amber Albarda’s, Ralph Moormannen, Jesse van der Veldes en Mieke Kosters van deze wereld roepen maar wat. Biologisch eten ís niet gezonder, het is beter voor het welzijn van de koeien en de kippen, ook niet onbelangrijk. Maar het allerbelangrijkst is: een gezond regime vinden waar je je met plezier de rest van je leven aan kunt houden.’