Eerwraak in Rusland: de verdwijning van Seda Soelejmanova

Seda Soelejmanova groeit op in Alchan-Tsjoert, een noordelijke voorstad van de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny. De nederzetting bestaat uit vrijstaande huizen die achter hoge muren en gesloten toegangshekken staan. Er wonen iets meer dan zevenduizend mensen. Het openbare leven speelt zich vooral af rond de moskee. Op de weg rijden buitenlandse merken als BMW, Mercedes en Audi. Buiten zijn het bijna uitsluitend mannen die hun gezicht vertonen. Ze begroeten elkaar met omhelzingen. Iedereen schijnt elkaar te kennen.

In deze archaïsche mannenwereld valt de inmiddels 26-jarige Seda op door zogenaamd immoreel gedrag. Ze reist dagelijks naar Grozny. Ook luistert ze naar alternatieve muziek, laat een tatoeage zetten en is zelden voor donker thuis. Haar vader is overleden en Seda weigert te luisteren naar de vermaningen van haar oudste broer. Haar zussen zijn allang getrouwd, maar als jongste wil ze van geen huwelijk weten. Ze wil de wereld ontdekken. Geen vreemde wens voor een twintiger.

‘Ze rookte, had een tattoo en wilde een piercing. Dat waren allemaal serieuze overtredingen. Haar oudste broer dreigde haar met een gedwongen huwelijk’

Voor haar familie is Seda echter compleet van god los. Haar vriendin Jelena Patjajeva uit Sint-Petersburg vertelt: ‘Ze leidde in Tsjetsjenië al een min of meer verboden leven. Ze communiceerde met anderen via het internet. Ze werkte in Grozny in een café en maakte daar kennis met verschillende mensen. Het feit dat ze bijvoorbeeld praatte met mannen van buiten de familie, vormde op zich al een ernstig delict. Daarnaast rookte ze, had ze een tattoo en wilde ze een piercing. Dat waren allemaal serieuze overtredingen. Haar oudste broer dreigde haar met een gedwongen huwelijk of plaatsing in een islamitisch centrum om haar te genezen van haar zogenaamde bezetenheid. Zoiets is bij ons te vergelijken met een gedwongen opname in de psychiatrie. En misschien nog wel veel erger...’

Seda’s moeder controleert haar mobiele telefoon en doorzoekt voortdurend haar spullen. Eerst mag ze na haar werk het ouderlijk huis niet meer verlaten. Later wordt het haar compleet verboden buitenshuis te komen. Omdat de situatie onhoudbaar wordt, zoekt ze contact met de LGBT-hulporganisatie Noord-Kaukasus SOS, afgekort SK SOS. Andere groeperingen die haar kunnen helpen, bestaan er niet. In de Russische machowereld zijn het paradoxaal genoeg vooral vrouwen en – zoals de Russische overheid ze noemt – ‘mensen met een niet-traditionele seksuele oriëntatie’ die de moed opbrengen te protesteren tegen repressie en onrecht. Daarom helpt de organisatie ook Seda die niet per se in hun straatje past. In januari 2022 lukt het haar met hulp van activisten van SK SOS in het geheim te vertrekken naar Sint-Petersburg. De autoreis naar het Venetië van het Noorden duurt meer dan dertig uur. Onder een andere naam probeert de jonge Tsjetsjeense vrouw een nieuw bestaan op te bouwen. Voorlopig krijgt ze onderdak in een opvanghuis.

Nieuw bestaan

In deze periode maakt ze kennis met Jelena die haar aanbiedt medehuurster te worden van het appartement waarin ze woont. De Russin werkt als montagespecialist op de bouw. Ze vertelt: ‘Seda stelde zich voor als Saïda. We konden het meteen goed met elkaar vinden. Omdat ik krap bij kas zat, stelde ik haar voor de huur te delen en bij me in te trekken. Dat vond ze een goed idee. Vanwege haar naam begreep ik natuurlijk dat ze geen Russin was. Aanvankelijk was ze vrij gesloten. Op banale vragen, zoals waar ze vandaan kwam, gaf ze ontwijkende antwoorden.’

Seda heeft ondertussen ook werk gevonden in Sint-Petersburg. ‘Ze was de enige bediening in een kleine koffiebar. Een jaar lang ging het goed, tot er op een namiddag ergens in februari 2023 een familielid van haar naar binnen liep. Een neef of oom of zo, dat heb ik ook achteraf niet goed begrepen. De beelden van die ontmoeting kwamen op de bewakingscamera terecht en werden later door mensenrechtenactivisten online gezet. Seda was vreselijk bang. Haar familielid dreigde haar mee te nemen. Op datzelfde moment kwam er een klant binnen die ze kende. Dat familielid wilde zijn eisen kennelijk niet in aanwezigheid van vreemden bespreken, dus ging hij naar buiten om haar daar op te wachten,’ aldus Jelena.

Seda neemt de vaste klant in vertrouwen en zegt dat het familielid dreigt haar te ontvoeren. Ze smeekt de man te helpen. ‘Hij was vlug van begrip en deed op afstand zijn auto open. Via een achterdeur kon ze ongezien in de wagen gaan zitten. Het duurde haar echter te lang voor die man eindelijk achter het stuur ging zitten. Ze werd bang dat het familielid haar zou ontdekken. Daarom vluchtte ze weer uit de auto en rende doelloos door de stad. Onderweg vernielde ze haar simcard en mobiele telefoon, omdat ze dacht dat ze haar zo hadden opgespoord. Een passant liet haar met zijn telefoon bellen met een vrijwilliger van de hulporganisatie die haar zei weer naar de opvang te gaan.’

Ze neemt een taxi naar het opvanghuis en bedenkt onderweg dat familieleden ook daar op de loer zouden kunnen liggen. Om haar opvallende geblondeerde haren te bedekken, koopt ze voor 1000 roebel (10 euro) de muts van de verbaasde taxichauffeur. Jelena: ‘Ik zou haar ophalen met de auto en wist nergens van. Toen ik arriveerde, was de koffiebar gesloten. Ik besloot naar huis te gaan. Niemand van onze gemeenschappelijke vrienden kon me vertellen waar Seda was. Na enkele dagen kreeg ze toestemming van medewerkers van SK SOS om contact met me op te nemen. Ze vroeg me via een tussenpersoon haar spullen terug te geven. Uiteindelijk konden we onze vriendschap weer oppakken. Na het incident werden we echte hartsvriendinnen. Seda had op een gegeven moment ook genoeg van die opvang. Ze wilde een normaal leven gaan leiden in Sint-Petersburg.’

Herkenning

Een normaal leven zit er echter niet in. De Tsjetsjenen vormen een gezworen gemeenschap. ‘Ik weet niet hoe ze het deed, maar ze herkende overal streekgenoten. Zelfs als ze onder elkaar Russisch en geen Tsjetsjeens praatten. Wat mij betreft hadden de door haar herkende mensen van veraf wel overal vandaan kunnen komen, maar ze was altijd heel resoluut. Ze had daar een soort radar voor. Ook Tsjetsjenen herkennen elkaar kennelijk al vanaf een kilometer afstand. Een keertje stond ik met Seda aan de kassa. Ze deed ineens heel nerveus en wees naar mensen achterin de zaak die volgens haar Tsjetsjenen waren. “Wegwezen,” zei ze. Die situaties vielen op, omdat ze normaal gesproken de rust zelve was.’

Toch rekent Seda erop dat haar familie het na de eerste mislukte poging op zou geven haar terug te halen. Dat is een misrekening. De Tsjetsjeense families die zijn opgedeeld in clans zien het als een persoonlijke belediging als een van hen zich onttrekt aan de ouderlijke macht en de islamitische tradities van de deelrepubliek. In bijna elke Russische stad werken Tsjetsjenen bij de politie of de gemeente. En er is altijd wel iemand die – ook zonder vergoeding – persoonsgegevens na wil trekken om een ‘ontspoorde jonge vrouw’ terug te halen naar haar geboortestreek.

Seda is een fervent tekenaar. Ze is van plan een opleiding te gaan volgen waarin ze haar talent kan gaan gebruiken. Ook is ze gek op ethnic electronica zoals de muziek van de Tataarse zangeres Aigel. In haar vrije tijd struint ze samen met Jelena door afgelegen natuurgebieden in de regio rondom Sint-Petersburg. ‘We maakten lange wandelingen door de Hoogtes van Poelkowo, een heuvellandschap tussen de Finse Golf en de Loega-rivier. Niemand anders van mijn vrienden zou me hebben vergezeld op die tochten, maar Seda was er net als ik helemaal gek van om verlaten ravijnen te vinden en onherbergzame gebieden te ontdekken. Die muziek van haar was daarbij een perfecte begeleider. Ook was ze dol op katten en honden. Als bijverdienste zorgde ze zo nu en dan voor een hond van iemand die weg was en het dier niet mee kon nemen.’

‘Voor haar familie was het aanstaande huwelijk met een Rus die ook nog eens geen moslim was, erger dan alles wat ze daarvoor had gedaan’

Ondanks haar vrije leven en de afkeer van de archaïsche tradities van haar geboortestreek, beschouwt de jonge Tsjetsjeense zich als een moslim. ‘Ze was niet fanatiek in haar religie, maar ze at geen varkensvlees. Toen ik het haar vroeg, zei ze dat ze zich ondanks alles verbonden voelde met de islam,’ aldus Jelena. Ook met haar moeder blijft Seda in contact. Via fake-accounts op sociale media schrijft ze dat het goed met haar gaat. Op die manier geeft ze haar moeder ook door dat ze het plan heeft opgevat te gaan trouwen met de Petersburger Stanislav Koedrjavtsev met wie ze inmiddels is gaan samenwonen. Jelena vertelt: ‘Ze hadden een aanvraag ingediend om te gaan trouwen of ze waren het van plan. In ieder geval spraken ze erover dat ze kinderen wilden. Ze waren echt verliefd, dat is een ding dat zeker is. Seda besloot in al haar naïviteit haar moeder in te lichten dat ze met Stanislav in het huwelijk zou treden. Ze hoopte dat het een signaal zou zijn voor haar familie om haar eindelijk met rust te laten. Onder het motto: ik heb mijn beslissing genomen. Ik ben binnenkort een gehuwde vrouw en daardoor onbereikbaar voor jullie. De reactie lokt echter het tegenovergestelde uit. Voor haar familie was het aanstaande huwelijk met een Rus die ook nog eens geen moslim was, erger dan alles wat ze daarvoor had gedaan.’

Ontvoering

Anderhalve week later, op 23 augustus 2023, neemt de reactie vaste vormen aan. Voor het flatgebouw waar het Russisch-Tsjetsjeense paar woont, wachten de plaatselijke politie en twee Tsjetsjeense agenten in burger Stanislav op. Ze dwingen hem thuis aan te bellen, zodat Seda hem zou zien door de deurspion. Zodra ze opendoet en de agenten binnenstormen, valt ze op de grond. Ze breekt in tranen uit en zou hebben geschreeuwd: ‘Ze gaan me thuis vermoorden, ik weet het zeker, het wordt een eremoord!’ Stanislav wordt eveneens meegenomen naar het politiebureau, maar staat na een kort verhoor weer op vrije voeten. De Tsjetsjeense agenten voeren Seda af naar vliegveld Poelkovo. Vandaar neemt het drietal het vliegtuig naar Grozny waar de jonge vrouw zou zijn verhoord op het politiebureau. Daarna wordt ze volgens informatie van advocaten van SK SOS overhandigd aan een oom en tante die haar meenemen naar Alchan-Tsjoert.

Tijdens de ondervraging op het politiebureau in Sint-Petersburg noemen de agenten een diefstal van 150.000 roebel (1500 euro) als reden voor de arrestatie van Seda. Jelena legt uit: ‘Dat is een typisch schema bij dit soort ontvoeringen. Seda is niet de eerste en zal ook niet de laatste zijn bij wie ze dat op die manier doen. Familieleden dienen een officiële aanklacht in bij politie. De verdwenen dochter zou geld of sieraden van hen hebben gestolen. Er wordt een procedure gestart. Zodra de woonplaats van de vluchtelinge bekend is, gaan Tsjetsjeense agenten naar de politie in de betreffende stad. “Kijk, ze heeft dit en dat gestolen, we komen haar ophalen.” Als de lokale politie dat zou willen, dan zouden ze hebben kunnen weigeren, want van die papieren klopt meestal niets. Helaas doen ze dat vrijwel nooit. Gewoon omdat ze geen problemen willen met de Tsjetsjenen. De gefingeerde aanklacht verdwijnt zodra het slachtoffer naar de familie is teruggebracht.’

Op basis van informatie van de hulporganisatie SK SOS die haar vlucht uit Tsjetsjenië had georganiseerd en voorlopig onderdak gaf, wordt door Russische media een campagne gestart. Als reactie verschijnen in augustus 2023 twee video’s van Mansoer Soltajev, de Tsjetsjeense ombudsman voor mensenrechten. Hij is erop te zien in het gezelschap van een sterk verouderde en kennelijk zeer vermoeide Seda. De voorheen vrijgevochten jonge vrouw staart onophoudelijk naar de grond. Ze is gehuld in een lange tot de boord gesloten jurk en draagt een hoofddoek. Desondanks is op haar hals een blauwe plek te zien. De woordvoerder voor mensenrechten van de Tsjetsjeense overheid verklaart: ‘Ik heb gepraat met familieleden en het meisje zelf. Ik merkte dat ze het prettig vond weer bij haar familie te zijn.’ Zelf sprak Seda geen woord. In latere berichten werd de ombudsman agressief. Hij noemde op zijn Telegram-kanaal iedereen die zich in Tsjetsjeense aangelegenheden mengt ‘buitenlandse agenten’.

In een interview achteraf zegt Stanislav dat het hem spijt dat hij niet meer voor Seda heeft kunnen doen. Hij bekeert zich zelfs tot de islam en laat zich daarbij filmen door de pers. Via Soltajev probeert hij als herboren moslim in contact te treden met de familie van zijn verloofde. Ook stuurt hij een groot boeket bloemen naar de moeder van Seda. Hij herinnert zich zelfs dat hij van Tsjetsjeense afkomst was dankzij een betovergrootvader. Na een genetisch onderzoek is de Rus officieel voor een paar procent Tsjetsjeen. Op die manier wil hij binnenkomen in Alchan-Tsjoert. Het mag niet baten. Voor Seda’s familie blijft hij een zwaar getatoeëerde langharige ongelovige met wie ze niets te maken willen hebben.

Protestactie

Op 1 februari besluit Jelena nog eens de aandacht van haar stadgenoten te vragen voor het schrijnende lot van haar beste vriendin. Ze houdt een eenmansprotestactie voor het gebouw van het Openbaar Ministerie in Sint-Petersburg waar de aanvraag naar opheldering over de deportatie van Seda in behandeling ligt. ‘Ik stond er een uur in de kou voordat ze me afvoerden. Het was een absurde situatie. De coronamaatregelen voor demonstraties zijn bij ons nooit afgeschaft, dus zelfs mijn eenmansactie was verboden. Ik werd door maar liefst zes agenten bewaakt en uiteindelijk afgevoerd. Allemaal zonder mondkapjes. Voorbijgangers waren geïnteresseerd, maar konden door al die politie niet dichterbij komen om me te vragen waar het überhaupt om ging. Uiteindelijk werd ik een paar uur vastgehouden op het bureau,’ aldus Jelena die nog steeds vastbesloten is om tot het uiterste te gaan voor haar vriendin.

Online plaatsten inmiddels bijna duizend Russen hun handtekening onder een petitie van SK SOS aan de openbaar aanklager in Sint-Petersburg. De tekst luidt: ‘Het Tsjetsjeense meisje Seda Soelejmanova, dat in augustus uit haar flat in Sint-Petersburg werd ontvoerd, heeft al zes maanden geen teken van leven meer gegeven. Ze werd meegenomen door Tsjetsjeense agenten die haar naar Grozny brachten en haar overdroegen aan familieleden. In februari meldden twee bronnen in de deelrepubliek dat het meisje was vermoord. De familieleden pleegden een eerwraak op Seda omdat ze een relatie had met een Rus, aldus de bronnen. Onze organisatie heeft verzoeken gestuurd naar de onderzoekscommissie en het Openbaar Ministerie om de mogelijke moord te verifiëren en – als Seda nog in leven is – haar in contact te laten treden met haar vrienden, verloofde en advocaten. Wij hebben tot dusver geen reactie ontvangen.’

Aleksandra Mirosjnikova, woordvoerder van de organisatie, verklaart: ‘Er is nog een kleine kans dat Seda in leven is. De twee bronnen ter plaatse waren geen getuige van de moord. Ook hebben ze haar lijk niet zelf gezien. Maar als we uitgaan van onze ervaring is Seda’s dood zeer waarschijnlijk. Ten eerste maken de twee bronnen deel uit van de kennissenkring van de familie. Hun bevestiging van Seda’s dood legt daarom zeker gewicht in de schaal. Ten tweede hebben we haar in 2022 bij haar vlucht geholpen, omdat ze ons uitdrukkelijk waarschuwde dat haar familieleden haar wilden vermoorden. De derde reden is dat het vreemd is dat er na de video’s van augustus 2023 en de momentele ophef geen enkele officiële reactie meer is gekomen van Soltajev, de Tsjetsjeense ombudsman voor mensenrechten. De meest logische reactie van die kant zou namelijk nog een video of in ieder geval een mededeling zijn geweest dat alles met haar in orde is.’

Op 12 februari deelde de openbaar aanklager in Sint-Petersburg mee dat Seda Soelejmanova vrijwillig naar Grozny zou zijn vertrokken. Van dwang, arrestatie of deportatie zou geen sprake zijn geweest. Na een kort verhoor in de Tsjetsjeense hoofdstad zou ze – wederom geheel vrijwillig – naar het huis van haar familie zijn gegaan.

Onderzoek

In 2018 publiceerden de Moskouse juriste Yulia Antonova en de politicoloog Saïda Sirazjoedinova het eerste en enige wetenschappelijke onderzoeksrapport over eremoorden in de Russische deelrepublieken Dagestan, Tsjetsjenië en Ingoestjetië. De inleiding luidde: ‘De eremoorden in de Noordelijke Kaukasus zijn geen geïsoleerd verschijnsel. Ze zijn de laatste etappe van geweld na een lange en ononderbroken spiraal van dwang, druk en misbruik tegen vrouwen en meisjes.’

Het rapport behandelt de eremoorden op 36 vrouwen en drie mannen die van 2012 tot 2017 in de zuidelijke regio’s werden gepleegd. Dit aantal is volgens de onderzoekers slechts het topje van de ijsberg, omdat de meeste moorden binnen familiekring in geïsoleerde gemeenschappen worden voltrokken en nooit voor de rechter komen. Het rapport laat zien dat de misdaden niet gebaseerd zijn op islamitische tradities en zelfs niet op shariawetten, maar op de handhaving van persoonlijke ambities, gesteund en aangezet door de druk van de dorpsgemeenschap, roddels, geruchten en laster.

Een compilatie van interviews voor het onderzoek toont de achtergronden: ‘Ze is vermoord vanwege een sms op haar telefoon. Zo zijn haar ooms nu eenmaal.’ (familielid, Dagestan). ‘Haar broer zat in een gezelschap van andere mannen waar hij werd berispt om het gedrag van zijn zussen’ (dorpsgenoot, Dagestan). ‘Een neef maakte opmerkingen tegen haar over haar gelakte nagels en het dragen van kleding met korte mouwen’ (vrouwelijk familielid, Dagestan).

Na de moord die meestal binnenshuis of op een afgelegen plek wordt voltrokken, krijgt de gemeenschap te horen dat de vrouw in kwestie naar een andere regio of naar het buitenland is vertrokken. Buren raden meestal wel dat er een eerwraak heeft plaatsgevonden. Vooral in kleine dorpen verspreiden geruchten zich snel. Sommigen veroordelen de moorden in gesprekken onder elkaar, vooral als ze als onterecht worden ervaren. Maar die conversaties overschrijden zelden de dorpsgrenzen. Niemand zal zijn verdenkingen hardop uitspreken en zo de toorn van de andere dorpelingen op zich laden, laat staan een vrouw als vermist opgeven. Inmenging in familiezaken is in de Noordelijke Kaukasus onaanvaardbaar.

Als de daders al worden bestraft door justitie, gebeurt dat systematisch op uiterst milde wijze. Volgens het onderzoek sloeg in Ingoesjetië een oom zijn nichtje eerst meerdere keren op het hoofd en wurgde haar daarna, omdat ze had gerookt tijdens het avondgebed. Op die manier had ze onzedelijk gedrag vertoond. De rechter toonde begrip: ‘De dader handelde in een staat van een plotselinge sterke emotionele opwinding veroorzaakt door immorele handelingen van het slachtoffer.’ De oom werd veroordeeld tot één jaar werkkamp. Op basis van een besluit van het parlement van de Russische Federatie kreeg de veroordeelde bovendien amnestie wegens het 70-jarige jubileum van de overwinning van de Sovjet-Unie in de Tweede Wereldoorlog.

In Tsjetsjenië had een broer zijn zus gewurgd, omdat ze hem met ‘onzedelijk gedrag zou hebben beledigd’. De rechter veroordeelde de man tot een voorwaardelijke kampstraf van twee jaar. Hij hield rekening met de ‘etnische bijzonderheden van de volkeren van de Kaukasus’. ‘Het immorele gedrag van zijn zus liet de dader in de aantasting van zijn mannelijke eer en die van zijn familie geen andere uitweg,’ aldus het oordeel.

Ongegronde inmenging

Onderzoeker Saïda Sirazjoedinova reisde door de Noordelijke Kaukasus op zoek naar getuigenissen en achtergronden van de zogenaamde eremoorden. Over de situatie ter plaatse vertelt ze: ‘Aan de hand van een eerdere studie beschikten we over de namen van plaatsen waar bijzonder veel eremoorden waren gepleegd. In elk dorp dat ik bezocht waren jonge ongehuwde of gescheiden vrouwen, maar ook minderjarige meisjes en zelfs jongens vermoord, omdat ze de familie te schande zouden hebben gemaakt. Sommige moorden waren tot dertig jaar geleden gepleegd, maar de meeste gevallen waren echter recent. Het is een fenomeen dat de afgelopen jaren helaas steeds meer toeneemt. Als de Russische overheid en de geestelijk leiders van de regio na de publicatie van het rapport in 2018 naar ons hadden geluisterd, was een actieve voorlichting van de bevolking mogelijk geweest. Zo hadden we latere moorden kunnen voorkomen. Volgens de islamitische leer kan deze afschuwelijke zelfjustitie namelijk absoluut niet door de beugel. Maar ons rapport werd gezien als een aanval op de lokale en de nationale overheid, als een ongegronde inmenging in het geloof en de tradities van de deelrepublieken.’

Over Seda Soelejmanova verklaart de politicoloog: ‘Hetgeen ze had gedaan, was in de ogen van de gemeenschap vreselijk. En dat voelde ze. Seda wist dat ze door een zogenaamde eremoord om het leven zou komen. Dat schreeuwde ze ook tijdens haar arrestatie. Ze wilde haar leven redden. De voornaamste reden voor eerwraak was dat ze niet wilde luisteren naar haar familie. Ze had het huis verlaten zonder toestemming, onttrok zich aan de controle van de familie. Om het nog erger te maken, ging ze ook nog eens samenleven met iemand van een andere nationaliteit en een andere religie. De ophef is er niet voor niets. Er is helaas meer dan voldoende reden om aan te nemen dat Seda het slachtoffer is geworden van een eremoord door haar familie.’