Zelensky: van komiek tot oorlogspresident

Op een prachtige morgen in mei 2019 wordt Volodymyr Zelensky ingehuldigd als de zesde president van Oekraïne. Zelensky is komen lopen, vanaf zijn appartement nabij het regeringscentrum van Kyiv. Voor het Oekraïense parlementsgebouw aan het Plein van de Constitutie wordt de president opgewacht door een enthousiaste menigte achter dranghekken die zijn bekleed met het blauw-geel van de nationale vlag. Zelensky straalt, maakt het V-teken, deelt high fives uit aan het publiek. Mika Fatalov en Joeri Tkatsj, behorend tot dezelfde Kvartal 95-acteursgroep, die achter de hekken staan te wachten, krijgen een kus op de wang, de boomlange Jevhen Kosjovy krijgt een klapzoen boven op zijn kale schedel – Zelensky moet er een flinke sprong voor maken.

Binnen is de sfeer minder feestelijk. De ministers en premier Volodymyr Hrojsman, met fractieleider Arseni Jatsenjoek aan zijn zijde, kijken zuur. De zojuist afgetreden Petro Porosjenko wordt hard toegejuicht door de leden van zijn fractie – nogal ongepast.

Op 21 april heeft Zelensky de tweede ronde van de presidentsverkiezingen gewonnen met een verpletterende meerderheid van 73,2 procent van de stemmen. Meer dan 13,5 miljoen Oekraïners hebben hun stem uitgebracht op de voormalige komiek en acteur. Zelensky wil meteen doorpakken. Al tijdens de verkiezingscampagne heeft hij laten weten dat hij zo snel mogelijk nieuwe parlementsverkiezingen wil uitschrijven. Zijn partij Dienaar van het Volk staat zo hoog in de peilingen dat Zelensky afstevent op een absolute meerderheid in de Rada.

De zittende partijen hebben uit alle macht geprobeerd om dat te voorkomen. Op 27 november 2019 loopt het mandaat van de Rada af en moeten de kiezers sowieso naar de stembus, maar tegen die tijd, zo hopen Porosjenko en Jatsenjoek, zijn Zelensky’s wittebroodsweken voorbij.

In de laatste zes maanden voor de verkiezingen mag de Rada niet meer door de president worden ontbonden. De zittende partijen hebben daarom geprobeerd om Zelensky’s inauguratie uit te stellen tot ná 27 mei. Na de verkiezingsuitslag duurt het meer dan drie weken voordat de Rada een datum kiest: maandag 20 mei. Een werkdag waarop maar weinig van Zelensky’s aanhangers kunnen komen kijken.

Het is niet de enige truc. Op 17 mei heeft Jatsenjoeks partij Volksfront plotseling aangekondigd uit de regeringscoalitie te stappen. Volgens Jatsenjoek heeft de Rada nu dertig dagen om een nieuwe coalitie te vormen en kan het parlement nu niet worden ontbonden. Zelensky heeft daarop laten weten dat het Volksfront en het Blok Petro Porosjenko (inmiddels omgedoopt tot ‘Europese Samenwerking’) al sinds 2016 geen meerderheid meer hebben in het parlement, en er daarom volgens de grondwet al jaren geen sprake meer is van een coalitie.

Aan de vooravond van de inauguratie heeft Zelensky online een video gedeeld. ‘De Rada heeft ons moeilijkheden bezorgd,’ zegt hij met een vals lachje op zijn gezicht. ‘Nu gaan wij hun problemen bezorgen.’

In zijn toespraak verwijst het nieuwe staatshoofd naar Ronald Reagan: ‘Staat u mij toe een Amerikaanse acteur te citeren die een geweldige president werd’

Ronald Reagan

Bij presidentiële inauguraties wil in Oekraïne weleens iets misgaan. Toen Janoekovytsj in 2010 de Rada wilde binnentreden, vielen de deuren per ongeluk voor zijn neus dicht. Bij de inhuldiging van Porosjenko in 2014 liet een van de erewachten zijn geweer vallen op de rode loper.

Maar Zelensky heeft alles van tevoren gerepeteerd. Energiek beklimt hij de brede trappen van het parlement en beent hij door de plenaire zaal naar het spreekgestoelte. Nadat hij de presidentiële eed heeft afgelegd, krijgt hij de symbolen van zijn macht uitgereikt: het presidentiële zegel, de ambtsketen en de vergulde boelava, een replica van de historische strijdknots die al sinds de Kozakkenleider Bohdan Chmelnytsky (circa 1595-1657) het symbool is van Oekraïens leiderschap. Als het koor op de tribune daarna een stemmig lied inzet, worden Zelensky’s ogen vochtig en moet hij even slikken. First lady Olena Zelenska kijkt zenuwachtig toe.

Zelensky’s inaugurele rede is een oorlogsverklaring aan de Rada en de zittende politieke klasse. In zijn toespraak verwijst het nieuwe staatshoofd naar Ronald Reagan: ‘Staat u mij toe een Amerikaanse acteur te citeren die een geweldige president werd: “De regering lost niet onze problemen op, de regering ís ons probleem.”’

Hij vervolgt: ‘Ik begrijp ons kabinet niet, dat de schouders ophaalt en zegt: niets aan te doen. Dat is niet waar. U kunt wél iets doen. U kunt pen en papier nemen en uw plek vrijmaken voor mensen die niet denken aan de volgende verkiezingen, maar aan de volgende generaties. Schrijf uw ontslagbrief. Mensen zullen het waarderen.’

Buiten op straat, waar het publiek de ceremonie op grote schermen kan volgen, wordt gejuicht. Binnen in de zaal wordt slechts hier en daar geklapt. ‘Wat een lauw applaus,’ zegt Zelensky. ‘Misschien bevalt niet iedereen wat ik zeg? Jammer, want ik ben het niet die tot u spreekt, maar het Oekraïense volk.’

Bij premier Hrojsman verschijnt een sardonische grijns op het gezicht: poehpoeh, lijkt hij te zeggen, en: kom maar op als je durft. Maar Zelensky gaat gewoon door: ‘Hierbij ontbind ik de Verchovna Rada. Leve Oekraïne!’

De parlementsverkiezingen zullen op 21 juli worden gehouden. Maar hoewel Zelensky zijn partij Dienaar van het Volk al eind 2017 heeft geregistreerd, is er nog geen begin gemaakt met het opbouwen van een partijstructuur. Het eerste ‘partijcongres’ in januari 2019 was een informele bijeenkomst met hamburgers en pizza.

Na Zelensky’s verkiezing tot president is nauwelijks politiek en bestuurlijk talent geworven. Niettemin presenteert Dienaar van het Volk al op 13 juni een kandidatenlijst, die vooral bestaat uit externe experts, maatschappelijke activisten, kleine en middelgrote ondernemers en bekenden van Kvartal 95. Zelensky hoopt dat zijn partij zal uitgroeien tot een leidende hervormingsbeweging in Oekraïne. ‘Ik was op zoek naar jonge en onbesproken mensen,’ zal hij later zeggen.

Allegaartje

De parlementsverkiezingen overtreffen Zelensky’s stoutste verwachtingen. Dienaar van het Volk sleept 254 van de 424 zetels binnen (26 zetels in de Rada kunnen niet worden bezet vanwege de Russische bezetting van de Krim en de afscheiding van de Volksrepublieken Donetsk en Loehansk). De landslide victory betekent dat Zelensky geen coalitie hoeft te smeden met Jatsenjoek of Porosjenko, maar op eigen houtje een kabinet van ministers kan samenstellen. Omdat het Oekraïense parlement maar één Kamer heeft, is de nieuwe president automatisch verzekerd van voldoende steun voor de wetgeving waarmee hij het land in vijf jaar tijd grondig wil hervormen.

Iets meer dan zes maanden nadat hij zijn kandidatuur bekend heeft gemaakt, heeft Zelensky het Oekraïense politieke landschap volledig op zijn kop gezet. Maar zijn eclatante verkiezingsoverwinning is geen garantie voor succes. Zelensky’s parlementariërs zijn niet allemaal zwaargewichten. In de provincie Zaporizja haalt trouwfotograaf Serhi Sjtepa een zetel. In de ‘oblast’ Tsjerkasy wint Oleksandr Skitsjko, een 28-jarige tv-persoonlijkheid die in 2017 nog het Eurovisie Songfestival in Kyiv presenteerde. ‘We plakten de sticker “Team-Zelensky” erop en hadden een succesvolle kandidaat,’ herinnert Zelensky’s politiek adviseur Andri Bohdan zich. Ernstiger is dat sommige nieuwe parlementariërs ordinaire gelukszoekers zijn met weinig loyaliteit aan hun partij. De kandidaten zijn bovendien moeilijk onder enige politieke noemer te vangen. Bohdan: ‘Het was een allegaartje van ideologieën.’

In november 2019 geeft de leiding van Dienaar van het Volk toe dat er intern verwarring is over de koers. ‘Onze politieke stroming is die van het libertarisme,’ zegt partijvoorzitter Oleksandr Korniënko, ‘maar het liberale idee wordt nog niet door iedereen ondersteund, dus moeten we voorlopig nog compromissen zien te vinden tussen liberale en socialistische denkbeelden.’

Op 29 augustus presenteert Zelensky het nieuwe kabinet. Het is een ploeg van jonge technocraten, vaak met een prestigieuze opleiding in West-Europa of de Verenigde Staten. Ambtenaar Hanna Novosad, pas 29, wordt minister van Onderwijs. Minister van Sociale Zaken Joelia Sokolovska is 34, maar heeft al wel een trainingsprogramma van het IMF doorlopen. Vreemde eend in de bijt is Arsen Avakov, een oude rot die al sinds 2014 minister is van het machtige ministerie van Binnenlandse Zaken. Premier wordt de 35-jarige doctor in de rechten en bestuurskundige Oleksi Hontsjaroek. Hij is de jongste premier uit de Oekraïense geschiedenis.

Zelensky’s ministers worden door de Oekraïense media al snel de Sorosjata (‘Soros-jonkies’) genoemd, naar de Amerikaans-Hongaarse voormalige beursspeculant George Soros, die vele miljarden van zijn vermogen heeft gedoneerd aan het bevorderen van progressieve en liberale krachten in Oost-Europa en de voormalige Sovjet-Unie. Zelensky’s ploeg is jeugdig, knap, ambitieus – en spectaculair onervaren.

Aan het einde van de zomer brengt Zelensky een documentaire uit over de eerste honderd dagen van zijn presidentschap. De president wordt ondervraagd door Stanislav Boklan, de acteur die in de serie Dienaar van het volk de premier speelde. Echte interviews met de pers mijdt de president nog altijd zoveel mogelijk; persconferenties door zijn woordvoerders zijn een zeldzaamheid. Zelensky communiceert liever rechtstreeks met de kiezer via sociale media. De president houdt alle reacties nauwlettend in de gaten.

‘Het wordt tijd dat u ballen toont,’ schrijft een zekere Joeri Kroepp in juni 2019 op Facebook.

‘Check je privéberichten,’ reageert Zelensky.

Politiek adviseur Andri Bohdan vertelt dat de nieuwe president hem soms om twee uur ’s nachts een sms’je stuurde. ‘Dan had een of andere bot met twintig likes iets naars over hem geschreven. Hij is daar erg gevoelig voor.’ Het verbaast Bohdan: ‘Hij heeft zijn hele leven andere politici bekritiseerd.’

Benieuwd naar de rest van het artikel? Je leest het op Blendle.

In het artikel lees je meer over Zelensky. ‘Tijdens de persconferentie na afloop – het is na middernacht – zegt Macron dat Poetin en Zelensky elkaar over vier maanden opnieuw zullen treffen. Zelensky bevestigt dat hij daar geen bezwaar tegen heeft. Poetin denkt daar anders over. Ondanks vele uitnodigingen van Zelensky zullen de twee mannen elkaar niet meer ontmoeten.’