Oorlogsfotograaf Eddy van Wessel: zó ver gaat hij voor de ultieme foto

Eddy van Wessel (59) is net terug uit Oekraïne en is somber van wat hij daar aantrof. ‘Het gaat echt slecht hoor, veel slechter dan we hier in de media lezen. Grootste risico is dat de support van het Westen opdroogt. In december was ik nog in het inmiddels ingenomen Avvdika en hoorde toen van de commandanten dat ze vrijwel geen munitie meer hadden. Charkiv ligt nu iedere dag onder vuur, terwijl het daar lang relatief rustig was. Wij monitoren de newsfeeds, en zien iedere dag de frontlinie vijftig tot honderd meter opschuiven.’

Wij, dat zijn Eddy en Joost van der Valk (47), de documentairemaker die Van Wessel vier seizoenen lang aan het Oekraïense front volgde. Ze zijn in dat jaar een gesmeerd team worden. De twee maken elkaars zinnen af en wekken niet de indruk het bij die ene samenwerking te zullen laten. Wanneer de vraag valt of Eddy zichzelf een nieuwsfotograaf vindt, begint Joost direct te grinniken. Hij weet wat er gaat komen. Van Wessel kijkt me doordringend aan. ‘Ik vind dat geen compliment, dus pas op je woorden!’ Dan een grijns. Joost barst in lachen uit.

Van Wessel legt uit waar het verschil in zit. ‘Natuurlijk haal je die voorpagina weleens, maar het is niet waarom ik afreis. Ik wil verhalen optekenen, juist als de camera wegdraait. Zodra er sprake van nieuws is, zijn er nog vijfhonderd collega’s die het misschien nog veel beter doen als ik. Maar zodra het nieuws weg is, zijn die ook weg.’

Zoals nu, want er gaan nauwelijks nog fotografen naar Oekraïne. Gaza is nu het voorpaginanieuws, maar Eddy heeft er bewust voor gekozen om daar niet naartoe te gaan. ‘Omdat daar al tweeduizend collega’s zijn, én omdat je er niet in kunt. Je krijgt wat Israël je toewerpt. Dat is nooit mijn manier van werken geweest, ik kan daar mijn ei niet kwijt. In Oekraïne gaat het verhaal maar door. Ik zie mezelf als verhalenverteller en visuele geschiedschrijver, niet als nieuwsfotograaf.’

Kleine camera

Okay, duidelijk. Joost van der Valk is trouwens ook zo’n verhalenverteller. Hij trok op met leden van motorclub Satudarah voor One Blood en filmde de effecten van de drugsoorlog in Latijns-Amerika voor Narco Wars. Ook volgde hij twee jaar lang professionele surfers die de wereld rondtrekken op zoek naar de perfecte golf. Van Wessel kende hij niet persoonlijk totdat hun beide zoons vrienden werden. Het klikte daarna ook tussen de twee. Van der Valk: ‘Ik was eerder met de Deense oorlogsfotograaf Jan Grarup in Somalië opgetrokken en dat is iemand die ik bewonderde. Ed ligt heel erg in diezelfde lijn.’

De twee spraken af om samen te werken in het Syrië onder IS, maar dat bleek lastig te regelen. Van Wessel had al in 2015 een Zilveren Camera gewonnen voor zijn reportage over de strijd om de stad Sinjar. In 2019 was hij bij de val van Baghuz, het laatste IS-bolwerk. Joost: ‘Jij won toen opnieuw de Zilveren Camera met enkele van je mooiste foto’s ooit. Die aftocht door de woestijn, daar had ik zo graag bij willen zijn. Ik baalde dan ook enorm dat het niet was gelukt. Bij de inval in Oekraïne was het snel duidelijk dat we daar naartoe moesten. Als je een film over die strijd wil maken, is Ed een fantastisch prisma om je verhaal door te vertellen.’

‘Ik werk met heel kleine cameraatjes, dat is mijn kracht. Je creëert een soort onderschatting: laat die man maar wat aanrommelen, dat wordt toch niks’

Dat verhaal werd Eddy’s Oorlog, waarin Van der Valk Van Wessel een jaar lang als een schaduw volgt op diens tocht langs het front. Niet eenvoudig, want waar Van Wessel zich met een kleine fotocamera vaak onopvallend kan opstellen, trok Joost met zijn grote filmcamera direct alle aandacht naar zich toe. Het was een handicap én een zegen, denkt Van Wessel. ‘Een gast met alleen een camera wordt sneller doorgelaten dan iemand met een cameraploeg. Op andere momenten is het de kracht van een team waardoor je serieus genomen wordt. Joost stond daar met een echte cinemacamera, serieus spul.’ Van der Valk: ‘Collega-filmers die vaak in oorlogsgebieden komen, vonden dat echt gestoord. Die draaiden veel liever met van die kleine dingetjes met een vaste lens. Maar dat ziet er toch veel minder mooi uit.’

Ook Van Wessel weet goed wat apparatuur kan doen. ‘Ik werk met heel kleine cameraatjes, dat is mijn kracht. Ze zien eruit alsof ze vijftig jaar oud zijn en daarmee creëer je een soort onderschatting: laat die man maar wat aanrommelen, dat wordt toch niks. Ik heb geen telelens, gebruik heel compacte lenzen dus moet ook altijd dichtbij staan. Soms een nadeel, maar daardoor heb je wel een veel grotere betrokkenheid. Als kijker sta je er dan ook bovenop, want waar ik sta, sta jij. Je wordt als kijker eerder het beeld ingezogen. Wanneer je op afstand staat, voelt dat ook zo, ook al haal je het dichterbij met een telelens.’

Van der Valk knikt. ‘Oorlogsfotograaf Robert Capa zei: “Als de foto niet werkt, sta je gewoon niet dichtbij genoeg.” Daar zit zeker iets in. Ed werkt ook heel precies. We zijn met een fotograaf van een persbureau op stap geweest, en die stond alleen maar te ratelen met zijn digitale camera. Dat was niet alleen heel irritant voor mijn geluidsopnamen, maar je ziet ook dat hij niet kiest. Als ik de contactvellen van Eds fotoseries bekijk, zie je dat hij per foto een zorgvuldige keuze heeft gemaakt. Er zit weleens een foutje tussen, maar niet vaak, zo precies werkt hij. Dat is tegenwoordig old school.’ Het klinkt in de film ook bijna triomfantelijk als Van Wessel weer beet heeft: ‘That’s a picture.’

Doordouwen

De documentaire trakteert de kijker op sterke voorbeelden van Van Wessels perfectionisme. Wanneer Ed en Joost in een stadje aan het front verkeren, spot de fotograaf een fraai fotomoment: een vader en moeder met twee kinderen op de fiets, slalommend over de kapotgeschoten weg. Hij maant zijn Oekraïense chauffeur annex fixer onmiddellijk om ze per auto te volgen, maar de man treuzelt zo dat het moment passeert. Van Wessel is not amused en laat dat duidelijk merken. Toch stapt hij uit om een gesprek met het gezin te beginnen. De scène die volgt, waarin de vader en moeder vertellen over hun dilemma te blijven of te vluchten, blijkt goud waard voor Joost.

Van der Valk erkent dat wat goed was voor hem, niet altijd goed was voor Eddy. ‘Maar het was vaak een wisselwerking. Meestal lagen onze belangen in elkaars verlengde. Eddy miste zijn foto, maar hij was het die toch uitstapte en mij zo een belangrijke scène gaf. Ik had het waarschijnlijk laten lopen. Op zo’n moment zie je goed die andere kant van Eddy. Dat doordouwen wat hij ook doet. Ik had eerlijk gezegd verwacht dat hij daar heftiger op zou reageren, toen ik hem de film liet zien.’

Van Wessel knikt. ‘Toen ik dat moment voor het eerst terugzag, vond ik het geen compliment voor me. Aan de andere kant is het een wereld met andere regels. Wil je daaruit terugkomen met hetgeen waarvoor je gegaan bent, zul je op scherp moeten gaan. Op zo’n moment zie je mijn buitenkant. Maar als je naar mijn foto’s kijkt, zie je mijn binnenkant. Ik kan geen emotionele foto maken als ikzelf niks voel. Emotie die ik niet voel, kan ik niet fotograferen. Ik ben dus wel degelijk emotioneel verbonden, alleen heeft het geen nut om daar te lopen flippen. Dat doe ik alleen als iets niet lukt, want dan mis ik mijn foto.’

Wat de scène ook illustreert, is dat je enorm afhankelijk bent van mensen ter plekke. Een goed contact met het leger en een kundige fixer zijn goud waard. Eddy: ‘Een ervaren verslaggever kwam na een screening naar me toe. “Wat had jij een kutfixer daar. Ik zat met kromme tenen te kijken.” Iedereen die daar geweest is, begrijpt hoe het werkt, wat nodig is om te kunnen functioneren. Dan moet je niet gehinderd worden. En als dat wel gebeurt, waarom zou je dan nog risico willen lopen?’

We hebben het over een statement van Eddy in de film die bij sommige kijkers verkeerd valt. ‘Ik ben niet voor of tegen Oekraïne.’ Zou hij juist geen partij moeten kiezen voor de underdog hier, het aangevallen en zwaar getroffen land? Van Wessel is resoluut. ‘Als ik wil dat mijn werk een hype is, kies ik nadrukkelijk de kant van Oekraïne. Als ik wil dat mijn werk zo neutraal mogelijk is en de geschiedenis overleeft, zal ik moeten zorgen dat ik zoveel mogelijk in het midden sta. Dat is als journalist de enige plek waar je zou moeten staan.’

In de praktijk is dat nog niet zo eenvoudig. Mochten Van Wessel en Van der Valk er in slagen een tijdje op te trekken met het Russische leger, zou hun accreditatie onmiddellijk worden ingetrokken door Oekraïne. Onafhankelijkheid is dus heel betrekkelijk. Toch slaagden zij erin een Russische krijgsgevangene een paar vragen te stellen. Van der Valk: ‘Als je kijkt naar die Sanja, dan zie je gewoon een mens. Als Eddy de kans zou krijgen om met die gasten mee te gaan, zou hij het ook doen. Die andere kant is net zo fascinerend, want die gast beweerde dat hij uit z’n mijn geplukt is om aan het front te worden gedropt.’

Van der Valk kon over de beelden beschikken omdat hij een lokale drone-operator van een GoPro-had voorzien. Toen stonden er opeens drie gevangengenomen Russen voor ’s mans neus. Eddy: ‘Ik vond het wel verrassend hoe humaan ze met die Russen omgingen, gezien al het geweld daar nu. Misschien was het omdat ze wisten dat wij die beelden zouden gebruiken. Maar uiteindelijk zegt onze Oekraïense soldaat: “What the fuck, dit is gewoon een Oekraïner. Mijn vijand is iemand van ons.” Het is dus ten dele ook een burgeroorlog. Het zijn mensen die al generaties lang met elkaar omgaan. En nu heeft Poetin ervoor gezorgd dat iedereen elkaars vijand is. Je vrienden van vroeger bombarderen nu je woonwijk.’

‘Effe bukken’

Van der Valk en Van Wessel hadden vooraf afspraken gemaakt over de mogelijke risico’s die ze liepen. Als een van hen het niet zou aandurven, zouden ze het niet doen. Dat werd een reële optie toen ze de kans kregen om het belegerde Bachmoet binnen te glippen. Er was een kapotgeschoten brug die toegang gaf tot de frontstad die op dat moment hevig onder vuur lag. Eddy: ‘We hadden allebei heel erge twijfels of we wel naar Bachmoet moesten gaan.’ Joost: ‘Maar we kenden een majoor die de intelligence runde in Bachmoet, die gast wist waar hij het over had. Dat gaf voor mij de doorslag.’ Eddy: ‘Hij zat zo hoog in de hiërarchie dat hij nooit het risico ging lopen om in de handen van de Russen te vallen.’

Net als Van Wessel en Van der Valk willen vertrekken, krijgen ze te horen dat de majoor toch niet meegaat. Joost: ‘Dat moment zit in de film. We staan bij de auto en ik vraag me hardop af of we het alsnog moeten doen. Ed zegt nog: “Dit is altijd een slecht idee.” En dan snijden we in de montage keihard naar dat we in de auto naar Bachmoet zitten, haha. Dat is dan een beetje humor.’ In Bachmoet valt verder weinig te lachen, of het moet het moment zijn dat ze door een volledig kapotgeschoten woonwijk lopen en artillerievuur begint in te slaan. ‘Joost, effe bukken,’ klinkt het droog uit de mond van Eddy.

Van der Valk geeft eerlijk toe dat in pure ausdauer Van Wessel hem vaak de baas was. ‘Ed is veel geharder dan ik. Ik heb tijdens mijn werk best wel veel dingen meegemaakt. Voor antropologisch onderzoek heb ik maanden in een grot bij monniken geleefd, dus comfort is voor mij niet altijd belangrijk. Maar als we op een medische post aan het front waren, waar de hele nacht de grond trilde van de artilleriebeschietingen en wij tussen de plassen bloed moesten liggen, sliep Eddy rustig door. Ik was dan de volgende ochtend alleen maar blij dat we weg konden, maar hij was alweer bezig of we niet nóg twee nachten mochten blijven. Ed ging daar toch net iets verder in dan ik. Hij pushte me het ongemak van me af te zetten. Ed stopt echt niet.’

Van Wessel: ‘Ik heb geleerd dat als je niet tweehonderd procent geeft van wat je bent, je niet krijgt wat je wil. Ik ben daar obsessief in, en dat is soms echt lastig voor mezelf, want ik ben niet meer de jongste. Maar op het moment dat ik een foto maak, maakt dat allemaal niet meer uit. Ik was in die medische post ook rustig een week gebleven. Dat obsessieve geeft ook het gewenste resultaat. Je lichaam zegt op een gegeven moment: het is klaar. Ik ga tot dat moment, en het liefst er nog overheen. Maar als ik thuiskom, slaap ik drie dagen aaneen.’

Tja, thuis. De fotograaf woont op het Zweedse platteland met zijn gezin, een enorm contrast met zijn werkzame leven. Zijn vrouw Marianne vertelt in de film dat wanneer Eddy op pad is, zij het nieuws zoveel mogelijk mijdt. Hoe keken zij en haar drie kinderen naar Eddy’s Oorlog? ‘Voor mijn gezin was het wel een eyeopener. Als je mijn beelden ziet, begrijp je al snel hoe de realiteit eruitziet. Maar als je echt met mij meeloopt, is het een heel andere ervaring. Dan zie je elke stap die ik neem. Hoor je mij hijgen en vloeken. Dus Marianne stond daar toch wel even van te kijken.’

‘Mijn insteek is gewoon anders. Als je de oorlog wilt zien, moet je hem opzoeken. En dat heeft consequenties’

Joost: ‘Marianne zat de Bachmoet-scènes tussen haar vingers door te bekijken. En ook mijn vrouw zei: “Wtf, dat had je niet verteld.” Want je houdt toch bepaalde dingen voor ze weg.’ Van Wessel weet dat het voor hem niet anders kan. ‘Je hebt journalisten die iedere dag een stand-up vanuit Kiev doen, en op die manier een reportage van de oorlog maken. Mijn insteek is gewoon anders. Als je de oorlog wilt zien, moet je hem opzoeken. En dat heeft consequenties.’

Pornografie

Al meer dan dertig jaar fotografeert Eddy van Wessel leed waar veel collega’s niet eens een week mee geconfronteerd zouden willen worden. Hij geeft zijn gezin alle krediet van zijn lange adem. Van Wessel zoekt geen ontlading in drank of drugs, maar wordt weer mens bij een kampvuur in de Zweedse natuur. ‘En je moet een bepaalde nuchterheid hebben en beseffen dat het leven vaak niet zo leuk is. Als je daar niet mee kan dealen moet je er niet heen gaan. Ik krijg regelmatig verzoeken van mensen die vragen: kun je me niet meenemen als assistent? Nee, want op het moment dat jij daar niet op eigen kracht kunt komen, hoor je daar niet. Als je niet zelf de drive hebt om daar te zijn, heb je daar niets te zoeken.’

In een van de heftigste scènes uit de film rijden Eddy en Joost de stad Kramatorsk binnen. Een raket heeft net een vol café geraakt, omstanders proberen zoveel mogelijk slachtoffers onder het puin vandaan te halen. Heb je op zo’n moment niet de neiging om de camera weg te leggen en te helpen? Van Wessel herkent het dilemma. ‘Wat je vooral probeert te doen is niet in de weg te staan, een storende factor zijn. En natuurlijk steek je af en toe een hand uit, maar ik ben daar om een beeld te maken. Er is wat ergs gebeurd en die ontzetting, die nasleep, moet ik zo goed mogelijk vastleggen. Dat is mijn taak, zoals het de taak is van een dokter om de gewonden te verzorgen.’

Joost voelde op dat moment vooral het ervaringsverschil met Eddy. ‘Ik had in Kramatorsk echt een persoonlijke crisis. Ik durfde bijna niet te filmen omdat ik voelde dat ik te veel was. Zeker drie, vier keer heb ik mijn camera weggezet omdat ik vond dat ik moest helpen om puin te gaan ruimen. Maar daar waren genoeg mensen voor, dus toch maar weer die camera opgepakt. Terwijl Ed dan heel zelfverzekerd zijn werk ging doen. Want het heeft zo weinig zin om in je twijfel te gaan zitten, je kan maar beter doen waarvoor je gekomen bent. Daar ben je immers het beste in. Anders loop je echt in de weg.’

Zolang je context geeft, is het fotografie wat je doet. Als ik me alleen zou richten op dode lichamen en de gruwelen, wordt het pornografie’ 

Van Wessel maakte indringende foto’s van de reddingsoperatie die de weerbaarheid van de Oekraïners tonen. Hij vertelt er onbewogen over, maar toch heeft ook hij behoefte aan extra rechtvaardiging voor zijn aanwezigheid. Die kreeg hij toen een collega-fotograaf hem vroeg de betreffende fotoserie op te sturen. ‘Hij was daar met een verslaggeefster die gewond was geraakt bij het bombardement. Dan zie je hoe belangrijk beelden worden. Die man vertelde dat hij pas door mijn foto’s kon verwerken wat daar gebeurd was. Zo word je onderdeel van het hele proces wat zich daar afspeelt. Het belangrijkste is dat het vastgelegd wordt. Zolang je context geeft, is het fotografie wat je doet. Als ik me alleen zou richten op dode lichamen en de gruwelen, wordt het pornografie.’

Levenskracht

We ronden het gesprek af. Van Wessel vertelt dat hij binnenkort terugkeert naar Mosul in Irak, nog zo’n door de wereld vergeten plek. Hij heeft er inmiddels veel vrienden omdat hij er journalisten getraind heeft. Nog één keer probeert hij z’n motivatie in woorden te vangen. ‘Ik fotografeer mijn verbazing, dat is wel de rode draad. Dingen die mij opvallen, soms ook in goede zin. Zo heb ik voor Trouw een reportage gemaakt over veerkracht, hoe bij mensen onder moeilijke omstandigheden ook het mooiste naar boven komt. Mensen denken dat in een oorlog iedereen doodgaat, maar dat is helemaal niet waar. Het draait juist om de mensen die níét doodgaan en verder moeten leven met die dood. Dat is wat mij verbaast.’

In de film is dat de man in Bachmoet die niet wil evacueren omdat hij toch alles al kwijt is wat hem dierbaar was. Of het bejaarde echtpaar dat voor hun kapotgeschoten appartement vaststelt: ‘Erger kan het niet worden, en waarschijnlijk zal er geen winnaar zijn.’ Van Wessel: ‘Mensen waarvan je je niet kunt voorstellen dat ze nog verder willen met hun leven, maar die toch in de kelder van een huis blijven bivakkeren dat compleet opgeblazen is. Dat is de levenskracht die wij in Nederland een beetje vergeten zijn. We zijn toch een comfortgeneratie en dat aspect van overleven zijn we helemaal kwijtgeraakt.’

Eddy’s Oorlog wordt uitgezonden door BNNVara op NPO 2.