Therapy Speak is onze nieuwe taal: 'Waarom ga jij om met die zieke narcist?'

Je relatie is uit, en dat hakt er best in. Daarom lig je op de bank met een zak chips en scrol je door je Instagram-feed. Je blijft hangen bij een video waarin het lijkt alsof degene die aan het woord is je ex precies kent. Na het opsommen van een aantal eigenschappen, besef je: damn, mijn ex was een narcist die structureel aan het gaslighten was? De verliefdheid die je voelde was niet echte verliefdheid maar trauma-bonding? Dat je dat niet eerder zag. Je legt je telefoon weg en voelt je heel even beter. 

Want ja, natuurlijk had jij ook een aandeel in de break-up, maar nu begrijp je in ieder geval dat jij er eigenlijk, als het erop aankomt zeg maar, niets aan kon doen. Diezelfde avond vertel je in de kroeg aan al je vrienden dat je ex dus een zieke narcist blijkt te zijn, met hele toxic manipulatietechnieken en dat je dankbaar bent dat je uit de kluwen van dat monster bent gevlucht. Je vrienden geven je schouderklopjes. Het volgende rondje is voor jou, jij bent immers een survivor. 

Misschien klinkt deze situatie wat overdreven en misschien is dat ook wel zo. Maar het valt niet te ontkennen dat we in een tijd leven waarin steeds meer mensen praten alsof ze net uit de wekelijkse sessie met hun psycholoog komen. Therapy Speak is overal. Als je een datingprogramma bekijkt, toch de beste graadmeter voor de moderne liefde, word je overladen met therapiewoorden. In Lang leve de liefde,  B&B vol liefde of Love is Blind voelt iedereen zich voortdurend wel gegaslight, emotioneel gemanipuleerd of getriggerd.  

Het is dus de hoogste tijd om het over Therapy Speak te hebben. Is het steeds meer praten in deze termen een noodzakelijke upgrade van onze emotionele intelligentie? Of is het een modieuze manier om alles en iedereen die niet doet wat wij willen te labelen als ziek? 

Therapy Speak

Waar hebben we eigenlijk over als we het over Therapy Speak hebben? Om scherp te krijgen waar we het over hebben hierbij een opsomming en uitleg van de populairste termen. 

1. Gaslighting

Gaslighting is niet gewoon iemand verkeerd begrijpen of een leugen vertellen. Het is een vorm van manipulatie waarbij iemand je bewust laat twijfelen aan je eigen herinneringen of realiteit. Dit is bijvoorbeeld wanneer iemand volhoudt dat je nooit een bepaald gesprek hebt gevoerd, terwijl je weet dat het wel is gebeurd. Dit soort gedrag kan je aan jezelf doen twijfelen.

2. Narcisme

Narcisme is oorspronkelijk een serieuze psychische stoornis waarbij iemand een opgeblazen gevoel van eigenwaarde heeft, constant bewondering nodig heeft en weinig empathie toont. Tegenwoordig wordt de term vaak gebruikt voor mensen die gewoon egoïstisch zijn of te veel selfies plaatsen, wat afbreuk doet aan de echte stoornis.

3. Trauma

Trauma verwijst officieel naar een diepgaand emotioneel litteken veroorzaakt door een ernstige gebeurtenis, zoals misbruik of geweld. Maar tegenwoordig noemen we een stressvolle ervaring ‘traumatisch’, wat de echte betekenis van trauma verwatert. 

4. Boundaries 

Grenzen stellen gaat over het aangeven van wat je wel en niet accepteert in je persoonlijke relaties. Het is een belangrijke vorm van zelfzorg, maar soms worden grenzen gebruikt om discussies of verantwoordelijkheid te vermijden. 

5. Toxic 

Toxic (giftig gedrag) wordt vaak gebruikt om mensen of situaties te beschrijven die niet goed voor je zijn. Hoewel het soms terecht wordt gebruikt voor echt schadelijk gedrag, wordt de term ook te pas en te onpas gebruikt om ongemakkelijke of moeilijke interacties te labelen.

6. Love-Bombing

Love-bombing is wanneer iemand je in het begin van een relatie overdreven veel aandacht, liefde en cadeaus geeft om je aan zich te binden. Dit lijkt misschien romantisch, maar het kan een tactiek zijn om je later te manipuleren en je aan hen afhankelijk te maken.

7. Emotionele veiligheid

Emotionele veiligheid houdt in dat je je op je gemak voelt om eerlijk te zijn over je gevoelens zonder angst voor veroordeling of kritiek. Het wordt vaak gebruikt om gezonde relaties te beschrijven, maar soms kan het ook als excuus dienen om moeilijke gesprekken of confrontaties te vermijden.

8. Holding Space

Dit betekent dat je er voor iemand bent zonder oordeel, alleen om te luisteren en steun te bieden. Het kan helpen in situaties waarin iemand emotioneel worstelt, maar het wordt soms verkeerd geïnterpreteerd als simpelweg passief toekijken zonder betrokkenheid.

9. Trauma Dumping

Trauma dumping is wanneer iemand al zijn emotionele problemen in één keer op je uitstort zonder rekening te houden met de impact die dit op jou kan hebben. Het is prima om je emoties te delen, maar als het gebeurt zonder de ander ruimte te geven, kan het schadelijk zijn voor de relatie.

10. Selfcare 

Zelfzorg draait om het nemen van tijd voor jezelf en je emotionele en mentale gezondheid. Hoewel het essentieel is, wordt het soms te veel als een excuus gebruikt om verantwoordelijkheden te ontlopen. Zelfzorg betekent niet dat je jezelf altijd voorop moet stellen ten koste van anderen.

Onstuitbare opmars

Er was een tijd dat met name mannen niet over hun gevoel hoefden te praten. Tony Soprano verwoordde dat in The Sopranos als volgt: ‘Tegenwoordig moet iedereen naar therapeuten en counselors gaan en op tv praten over hun problemen. Wat is er gebeurd met Gary Cooper? Het sterke, stille type. Dat was een Amerikaan. Hij had geen contact met zijn gevoelens. Hij deed gewoon wat hij moest doen. Begrijp je, wat ze niet wisten, is dat zodra ze Gary Cooper in contact brachten met zijn gevoelens, ze hem niet meer konden laten stoppen met praten! En dan is dit een probleem en dat een probleem.’

Tony Soprano zou een video van een mentalhealthinfluencer waarschijnlijk niet overleven. Ook zal hij in zijn vrije tijd weinig zelfhulpboeken lezen. Tony Soprano was een man zoals er eeuwen mannen zijn geweest. Gevoelens? Die onderdruk je. Problemen? Die los je op. Of ruim je uit de weg. Het idee dat Tony Soprano door zijn vrouw, kinderen of capo’s zou worden geconfronteerd met termen als gezonde grenzen, zelfzorg of emotionele veiligheid is grappig omdat het zo voorspelbaar is hoe hij zou reageren. 

Platforms zoals Instagram en TikTok hebben gezien hoe termen zoals 'zelfliefde', 'emotionele veiligheid' en 'toxische relaties' miljoenen volgers trekken

25 jaar geleden kwam je daar als vader, partner en maffiabaas nog mee weg, maar als je afgelopen zomer op het strand hebt gelegen, heb je gezien dat het taboe op zelfhulpboeken voorbij is. Als mensen nog een boek lezen, zijn het bijna altijd zelfhulpboeken. De ranglijsten van best verkochte boeken hebben titels als: The Subtle Art of Not Giving a Fuck van Mark Manson, Omringd door idioten van Thomas Erikson of You Are a Badass van Jen Sincero. Iedereen is bezig met zichzelf, en iedereen wil zichzelf verbeteren. 

Volgens experts, zoals de Vlaamse psychiater Dirk De Wachter, is deze trend het gevolg van onze moderne zoektocht naar zingeving. We zijn volgens hem als maatschappij op zoek naar betekenis en verbinding. De Wachter ziet in zijn praktijk dat in onze geïndividualiseerde samenleving veel mensen zich eenzaam of verloren voelen. Daarom zoeken mensen in zelfhulpboeken naar antwoorden op het steeds complexer geworden leven en manieren om met hun eigen kwetsbaarheden om te gaan.

Waar de groeiende  populariteit van psychologie-gerelateerde onderwerpen nog beter zichtbaar is, is op sociale media. Platforms zoals Instagram en TikTok hebben gezien hoe termen zoals ‘zelfliefde’, ‘emotionele veiligheid’ en ‘toxische relaties’ miljoenen volgers trekken. Volgens data groeit het aantal influencers dat zich richt op mentale gezondheid explosief. Hashtags zoals #mentalhealth en #selfcare hebben op TikTok miljarden views, en dit is alleen maar toegenomen naarmate meer mensen sociale media gebruiken voor persoonlijke groei.

Populaire voorbeelden van influencers in Nederland zijn bijvoorbeeld Charlotte Labee, die zich richt op mindfulness en breingezondheid en met haar boek Overprikkeld brein op de twaalfde plek stond in de lijst van best verkochte boeken in Nederland in 2023. Psychotherapeut Annemiek Leclaire bespreekt moeilijke psychologische onderwerpen op een manier die toegankelijk is voor het grote publiek. Internationaal gezien zijn er ook namen zoals Jay Shetty en Dr. Nicole LePera, die miljoenen volgers hebben opgebouwd met hun psychologische inzichten en zelfhulpadvies.

Wat deze influencers zo aantrekkelijk maakt, is dat ze simpele verklaringen bieden voor ingewikkelde gevoelens. Als je het gevoel hebt dat iets niet helemaal lekker zit in je relatie of werk, geven zij je de woorden om dat te benoemen. Deze toegankelijkheid maakt dat mensen zich begrepen voelen, zonder dat je eerst jaren psychologie hebt hoeven studeren. De tips zijn vaak praktisch en direct toepasbaar, waardoor ze hun weg vinden in dagelijkse gesprekken en socialemediaposts.

Best handig dus? Dankzij de enorme populariteit van hapklare psychologie lijkt iedereen opeens de DSM-5, de bijbel van psychiatrische diagnoses, uit het hoofd te kennen. Daar zijn de echte psychiaters – niet geheel verrassend – maar matig enthousiast over. Dirk De Wachter uit regelmatig zijn zorgen over de oppervlakkige manier waarop psychologische taal wordt gebruikt. Hij is zeer kritisch op de neiging van zelfdiagnose en het razendsnel plakken van labels als narcisme en gaslighting. Deze termen worden vaak te simpel toegepast, waardoor de werkelijke diepgang van de stoornissen verloren gaat. ‘Het gevaar is dat we onszelf en anderen reduceren tot diagnoses zonder ruimte te laten voor de complexiteit van menselijk gedrag.’

De focus op labels als narcisme zorgt ervoor dat we onze aandacht verleggen van de werkelijke problemen die we zouden moeten bespreken: hoe kunnen we samenleven en betekenis vinden in ons leven? De Wachter pleit ervoor dat we ons minder moeten richten op het geven van oppervlakkige diagnoses en meer op het creëren van zinvolle, begripvolle relaties waarin we elkaars gebreken accepteren.

Damiaan Denys, een hoogleraar psychiatrie, vult dit aan door te stellen dat het probleem van Therapy Speak erin zit dat we onze mentale gezondheid reduceren tot populaire termen. Hij waarschuwt dat door de massale verspreiding van psychologische taal via sociale media mensen zichzelf steeds vaker een verkeerde diagnose geven. Denys vindt dat deze trend gevaarlijk is omdat het leidt tot ‘zelfbevestiging’ in plaats van echte zelfreflectie en groei.

Narcisme 

Het is inmiddels duidelijk dat Therapy Speak een enorme vlucht heeft genomen. Als er één term is die eruit springt, dan is het narcisme. Op TikTok heeft #narcissist ruim 3 miljard views, en op YouTube worden video’s als ‘hoe om te gaan met een narcist’ miljoenen keren bekeken. Boeken zoals The Narcissist You Know van Joseph Burgo en Disarming the Narcissist van Wendy Behary staan hoog op de bestsellerlijsten. En laten we eerlijk zijn, we hebben allemaal minstens één keer gedacht dat die ene ex of baas een narcist moest zijn.

Maar waarom is juist deze term zo populair? Dr. Ramani Durvasula, klinisch psycholoog en auteur van Should I Stay or Should I Go?, legt uit dat de populariteit van het label een spiegel is van onze tijd. ‘We leven in een wereld waarin narcistische trekken worden aangemoedigd en beloond. Likes en volgers op sociale media voeden dat ego, en daardoor lijkt het alsof iedereen een narcist is.’ Simpel gezegd: sociale media vieren zelfpromotie, en dat geeft ons de indruk dat narcisme overal is.

'Het gevaar is dat we onszelf en anderen reduceren tot diagnoses zonder ruimte te laten voor de complexiteit van menselijk gedrag'

Bovendien is narcisme een term die makkelijk te gebruiken is in persoonlijke relaties. We herkennen allemaal wel iemand die egocentrisch of manipulatief is. Het is daarom verleidelijk om die persoon direct als ‘narcist’ te labelen vooral als we te maken hebben met moeilijke mensen op werk of in relaties. Maar hier schuilt het gevaar: we plakken het label narcisme op elke persoon die ons een keer verkeerd behandeld heeft, zonder echt te weten wat narcisme in klinische zin betekent.

Narcistische Persoonlijkheidsstoornis (NPS) is zeldzaam en komt maar bij zo’n 1 procent van de bevolking voor. Mensen met NPS vertonen extreme vormen van zelfverheerlijking, hebben weinig tot geen empathie, en zijn vrijwel niet in staat om gezonde relaties te onderhouden. Dus, die collega die zichzelf altijd naar voren schuift? Waarschijnlijk gewoon irritant, maar niet per se een klinisch geval. Zoals Dr. Durvasula zegt: ‘Het is belangrijk om het verschil te kennen tussen iemand die af en toe arrogant is en iemand die écht niet in staat is om gezonde relaties te onderhouden.’

De aantrekkingskracht van het label ligt ook in hoe simpel het is. Je hoeft jezelf niet meer af te vragen waarom iemand zich zo gedraagt, je kunt gewoon ‘narcist’ roepen en verdergaan met je leven. Maar hoewel dit een snelle oplossing biedt, zit er ook een keerzijde aan. Door de term te pas en te onpas te gebruiken, maken we het moeilijker om de échte, serieuze gevallen van narcisme te herkennen. En dat maakt het alleen maar lastiger om met zulke mensen om te gaan, of ze te helpen. 

Dr. Phil

Maar hoe ga je dan om met mensen die Therapy Speak misbruiken? We zijn allemaal weleens in een gesprek beland waarin iemand zoveel Therapy Speak gebruikt dat je het gevoel hebt dat je bent beland in een aflevering van Dr. Phil. Hoe ga je hiermee om? 

1. Blijf kalm en luister echt

Het eerste wat je moet doen als iemand weer begint over gaslighting omdat je bijvoorbeeld vergeten bent de vaatwasser in te ruimen, is rustig blijven. Misschien heeft diegene een punt, misschien niet. Maar het helpt nooit om direct in de verdediging te schieten. Psychiater Dirk De Wachter benadrukt het belang van empathisch luisteren, omdat dit helpt om echte verbinding te maken en misverstanden te verhelderen zonder snel in labels te vervallen. ‘Actief luisteren voorkomt dat je meteen je conclusies trekt en helpt om het gesprek open te houden,’ zegt communicatie-expert Livia Kent.

2. Vraag om context

De grootste fout die mensen maken bij het gebruik van Therapy Speak is dat ze vergeten dat context alles is. ‘Gaslighting is geen fancy woord voor een meningsverschil,’ aldus Dr. Matthias Barker, een expert in emotioneel misbruik. Vraag waaróm de ander denkt dat er sprake is van gaslighting, narcisme of een andere zelfhulpcategorie. Vaak blijkt dat het om een simpel misverstand gaat in plaats van een bewuste poging om jouw realiteitszin te vernietigen.

3. Vermijd de term terugkaatsen

Niets maakt een situatie slechter dan zelf ook maar met diagnoses te gaan smijten. Als iemand je beschuldigt van narcistisch gedrag omdat je even tijd voor jezelf nodig hebt, ga dan vooral niet terugroepen dat hij of zij degene is die ‘toxic’ is. Focus op het concrete probleem. Dirk De Wachter waarschuwt voor het gebruik van psychologische labels om jezelf vrij te pleiten. ‘Door de ander direct te labelen, verlies je het vermogen om oprechte verbinding te maken,’ zegt hij. Probeer het gesprek in plaats daarvan te verplaatsen naar het werkelijke probleem zonder in etiketten te vervallen.

4. Houd de spiegel omhoog

Vaak gebruiken mensen Therapy Speak om hun eigen onzekerheden te projecteren. Wanneer iemand je beschuldigt van manipulatief gedrag, vraag dan of jullie kunnen praten over beide perspectieven. ‘Vaak wanneer we naar buiten wijzen, willen we vermijden om naar binnen te kijken,’ zegt trauma-expert Dr. Frank Anderson. Dit helpt om de verantwoordelijkheid te delen en een meer gebalanceerd gesprek te voeren.

5. Grenzen stellen

Soms werkt luisteren niet, vooral wanneer iemand steeds opnieuw Therapy Speak als wapen gebruikt. In dat geval is het belangrijk om grenzen te stellen. ‘Het voortdurend gebruiken van termen zoals gaslighting kan de dynamiek in relaties ernstig verstoren,’ zegt Dr. Stephanie Sarkis, auteur van Gaslighting: Recognize Manipulative and Emotionally Abusive People. Zeg duidelijk dat je geen zin hebt om voortdurend bestempeld te worden met termen die in feite niets te maken hebben met het echte probleem.

Zelfhulpgoeroes 

Goed, we gaan weer even terug naar het voorbeeld uit het begin van dit verhaal. Je relatie is dus uit en je hebt je vrienden vertelt dat je ex supertoxic is. Dat voelde even goed, maar niet heel lang. Want eigenlijk mis je haar, en als je heel eerlijk bent, vind je ook wel dat jij niet perfect was. Je hebt de nodige avonden op de bank met een half oog matige series gekeken en via dating-apps heb je een aantal dates uitstaan. Maar ergens ben je bang. Wat als het weer verkeerd gaat? Wat als het niet alleen allemaal aan je ex lag, maar misschien ook wel aan jezelf? 

Voor deze momenten staat dus een leger een zelfhulpgoeroes klaar. Online, in boeken en als je eens ouderwets op een sofa wil liggen om te vertellen hoe dat allemaal voelt, kan dat ook. En eigenlijk is dat niet eens heel gek. Want het leven is best moeilijk. Als je ouder wordt, kom je er ook achter dat je eigenlijk best gekke patronen hebt. Dat je misschien best een wat destructieve hechtingsstijl hebt en dat anderen veel te vaak over je grenzen gingen, vooral omdat je niet precies wist wat grenzen waren. 

Mannen, zo blijkt uit nogal wat onderzoeken, praten te weinig. Ze schelden liever wekelijks in stadions de scheidsrechters een aantal ziektes in, dan dat ze eens afdalen in de ziel om na te denken waar al die frustraties toch vandaan komen. Van de F-side naar een video over traumabonding is gezien het spel van Ajax misschien best een goed idee, maar in de praktijk vaak toch een aantal bruggen te ver. 

Onderzoek laat zien dat mannen die in staat zijn om beter over hun emoties te praten, minder snel opgebrand raken en minder stress ervaren

Toch gun je veel mannen ook een algoritme waar zo nu en dan iemand slimme dingen zegt over mentale gezondheid. Onderzoek gepubliceerd in Psychological Science laat zien dat mannen die in staat zijn om beter over hun emoties te praten, minder snel opgebrand raken en minder stress ervaren. Volgens cijfers van het Trimbos-instituut plegen mannen in Nederland drie keer zo vaak zelfmoord als vrouwen. Een groot deel daarvan heeft te maken met het feit dat mannen hun emoties veel minder snel bespreken. 

Therapy Speak is vaak bloedirritant. En het is echt niet zo dat als we niet dagelijks drie video’s van mentalhealthinfluencers kijken we massaal van bruggen springen. Maar de opkomst van het praten over mentale gezondheid is zeker voor mannen een kans. Je bent geen loser als je eens je grenzen aangeeft, en een term als zelfzorg wordt misschien te veel misbruikt. Maar deze termen kunnen wel het gereedschap zijn om aan de slag te gaan met jezelf. Je kan die termen negeren, maar je kan ze ook gebruiken als een toegankelijke handleiding naar een beter leven. 

Tony Soprano verlangde terug naar Gary Cooper, de zwijgende man die gewoon deed wat van hem gevraagd werd. Maar hij ging ook naar een psycholoog omdat het zijn van vader, partner en maffiabaas hem zoveel stress gaf dat hij paniekaanvallen kreeg. Daar op de sofa bij Dr. Melfi leerde hij zichzelf beter kennen, en moest hij de trauma’s uit zijn jeugd onder ogen komen. De scènes bij Dr. Melfi zijn voor elke man, elk mens, inspirerend. Je kan, ook als je mensen vermoordt als werk, dichter bij jezelf komen. Je moet alleen, als je echt gelukkig wil worden, misschien ophouden met het doodschieten van je familie en beste vrienden. Want dat is sowieso veel te toxic.