'Maak eens een grap, als je nog durft'

Maak eens een grap, als je nog durft. Toe maar, kan best. Spot met je schoonmoeder, er zijn encyclopedieën vol schoonmoedergrappen geschreven vóór jou. Maak eens een botte kleedkamerwitz over het karige seksleven van je ploeggenoot, en je hoort de echo van die grap ’s avonds nog terug in het gebulder van je kroegmakkers. Beschimp je baas – achter zijn rug natuurlijk – en scoor karmapunten bij je collega’s. Toe maar, het mag heus.

Je schoonmoeder, echt wel een lief wijf. Altijd klaar om de kinderen op te vangen na school. En die ploeggenoot – hij scoort weinig, maar als ie scoort, is het altijd een prachtige chick. Ook je baas is best een toffe peer, maar de machtsverhouding op de werkvloer dicteert nou eenmaal dat hij orders mag geven, en jij zijn management-maniertjes op koddige wijze mag imiteren in de koffiecorner op kantoor. Humor relativeert. Humor bevordert gelijkwaardigheid, ook in ongelijke verhoudingen.

Maar in het publieke discours is spot steeds vaker vervangen door schaamte en satire door schuld. Schaamte over de benzinemotor, de houtkachel en de barbecue. Schuld over ons slavernijverleden, schuld over onze ‘onderdrukking’ (ik krijg die quatsch bijna niet uit mijn toetsenbord) van moslims en zelfs schuld over onze ‘witte’ huidskleur. En dat na een leven vol onderwijs waarin ons geleerd werd voorbij kleur te kijken. Wat is dit voor waanzin?

Zoom je uit, dan zie je een Europees continent waar al sinds de middeleeuwen een samenspel van traditie en satire voor ontwikkeling zorgden. De een z’n vrijheid van geloven, de ander het recht om met spot wat perspectief te bieden – en allebei vrij. We zijn, met de media voorop, die eeuwenoude deur voor onszelf dicht aan het smijten. Wie de humor verbant, ketent zichzelf – maar het gebeurt. Enerzijds onder druk van potentieel (islamitisch of extreemlinks) geweld, anderzijds omdat te veel valse dominees het narratief bepalen.

Bekrompen, erfzondige en door schaamte besmette lieden (bijna altijd blanken) wijzen vanuit bevoorrechte posities in media, politiek, wetenschap en cultuur naar omlaag en dwingen iedereen door hun morele trechter, op straffe van sociale stigmatisering en uitsluiting. Ooit was de vrijheid van meningsuiting een vrijzinnig links stokpaardje, nu levert het je al snel het brandmerk ‘extreemrechts’ op als je verzet biedt tegen dit beulsmoralisme. 

Maar verzet moet. Vrijheid is te duur betaald om aan opgelegde morele schuld en gratuite schaamte te offeren, en wie de nar verhangt bevrijdt geen onderdrukten – die ontneemt zichzelf de zuurstof.