Frank Zappa: allergisch voor stupiditeit

In 1989 werd Frank Zappa uitgenodigd om het vertrek van de Russische troepen uit Tsjechoslowakije te komen vieren. Zappa had al drie jaar geen gitaar meer aangeraakt, maar vond het een eer die hij niet kon weigeren. In de Sports Hall van Praag sprak hij de verzamelde muziekfans toe. ‘Terwijl jullie de nieuwe veranderingen die gaan plaatsvinden onder ogen komen, probeer alsjeblieft om jullie land uniek te houden. Verander niet in wat anders, blijf jezelf.’ Het zou Zappa’s laatste optreden als gitaarvirtuoos zijn, hij overleed vier jaar later aan de gevolgen van prostaatkanker.

Regisseur Alex Winter koos de speech als start van zijn documentaire Zappa over het leven van de muzikale vernieuwer. Is het omdat we hier een zeldzame glimp opvangen van de echte Frank Zappa, die zich voor de verandering niet verschuilt achter cynisme of grove humor? Via Zoom bevestigt Winter die indruk. ‘Het is zo’n treffend moment omdat Zappa aan het einde van zijn leven staat. Niemand van de aanwezigen weet dat nog, behalve hijzelf. Er is terminale kanker bij hem vastgesteld. Hij is in een land waar mensen groot respect hebben voor zijn werk, veel meer dan in zijn thuisland Amerika. Dus hij ziet zijn eigen sterfelijkheid onder ogen, maar ook de toekomst van kunst in een land dat zich net heeft vrijgemaakt uit een dictatuur. Allemaal dingen die hij gedurende zijn leven heel belangrijk vond. Er is zoveel emotie op zijn gezicht te lezen terwijl hij heel terloops het publiek toespreekt.’

Workaholic

Stay unique. Het is een bondige samenvatting van een muzikaal leven dat onvoorspelbaar, uiteenlopend, complex, maar vooral onvergelijkbaar was. Frank Zappa (1940-1993) was een rocker die jazz en modern klassiek omarmde; een bandleider die geen alcohol of drugs gebruikte; een progressieveling die tevens uitgekiend zakenman was; een workaholic en een familieman. Terwijl zijn generatiegenoten een hedonistisch leven omarmden, zat Zappa thuis partituren te schrijven of drilde hij zijn ensembles. Hij nam in dertig jaar tijd meer muziek op dan de meeste componisten in een heel leven.

Alex Winter startte zijn loopbaan als komisch acteur, hij was Bill in de succesvolle Bill & Ted-komedies met Keanu Reeves. Inmiddels heeft hij een aardige staat van dienst opgebouwd als maker van documentaires over onder meer Napster en The Panama Papers. Winter had niet per se de behoefte om het beeld van Frank Zappa bij te stellen. ‘Hij was geen onbegrepen kunstenaar, gedurende zijn leven was hij zo succesvol. Als er al verwarring bestond over wie hij was, dan had hij dat zelf in de hand gewerkt. Zappa hield ervan om tegenstrijdig en lastig vast te pinnen te zijn. Het was een heel bewuste beslissing van hem om zijn publiek op het verkeerde been te zetten.’

Zappa hield ervan om tegenstrijdig te zijn. Het was een heel bewuste beslissing van hem om zijn publiek op het verkeerde been te zetten

Winter nam zeven jaar geleden contact op met de weduwe van Frank, Gail Zappa, die na de dood van haar echtgenoot over diens nalatenschap waakte. Menig documentairemaker met filmplannen had ze al afgepoeierd. Winter gaf zichzelf dan ook weinig kans toen hij zich meldde bij het familiehuis in Laurel Canyon, Los Angeles. ‘Toen ik voor het eerst met Gail sprak, wist ik nog niet wat ze voor me kon betekenen. Wel wist ik dat ik geen doorsnee rockumentary wilde maken. Je kent ze wel, vol met beroemdheden die hun bewondering over de overledene uitspreken.’

Wat moest het dan wel worden? ‘Het moest voor mij vooral over de complexiteit van het kunstenaarschap gaan. Ik wilde laten zien wat voor Zappa de consequenties waren geweest toen hij voor dat leven koos. Ook wilde ik dat de film fundamenteel zou bestaan uit materiaal uit zijn archief, en dat de stem van de film vooral die van Frank zelf zou zijn. Ik verwachtte dat Gail het niks zou vinden en dat ik nooit toestemming zou krijgen.’

Het tegendeel gebeurde. Gail haalde Winter in huis en gaf hem onbeperkt toegang tot Zappa’s legendarische archief. De uitdaging was enorm: bij leven bracht Zappa zo’n zestig albums uit, daar kwamen er na zijn dood nog eens vijftig bij. Vanaf eind jaren 60 had Zappa al zijn concerten opgenomen in hoogwaardige audio. Hij produceerde meerdere speelfilms en documentaires en bewaarde veel beeld of geluid van interviews. ‘Ik heb letterlijk jaren aaneen in dat archief doorgebracht. Ik kwam de gekste dingen tegen. Wist je bijvoorbeeld dat hij een score heeft opgenomen voor de horrorfilm The Fly die nooit is gebruikt? Enorm dissonant, maar fantastisch.’

Ook de montage van Zappa nam jaren in beslag. ‘Wat ik fijn vind aan documentaires is dat je onderweg je verhaal vindt. You’re shaping narrative all the time, dus je kan nog alle kanten op. Maar ik had wel een duidelijk idee van wat we wel en wat niet konden gebruiken. In zijn algemeenheid hebben we vooral gezocht naar momenten waarop Frank heel erg zichzelf is, op film of in audio. De man dus, niet het masker. Ik vond het prima om het masker ook te laten zien, maar meestal is dat alles wat je van hem te zien krijgt.’

Ergeren

Het resultaat is een film over een man die heel welbespraakt verwoordt wat er in Amerika allemaal mis is. Falend overheidsbeleid, de hebzucht van het grote geld, de uitverkoop van democratie: het zijn nog steeds actuele thema’s. Zijn muziek moest bijdragen aan het wakker schudden van zijn landgenoten, legt hij in een interview eind jaren 60 uit. ‘Veel van wat wij doen, is bedoeld om mensen zo te ergeren dat ze een punt bereiken waarop ze vraagtekens zetten bij de samenleving waarin ze leven. Er moet iets gebeuren voordat Amerika de hele wereldverziekt.’

In zijn algemeenheid hebben we vooral gezocht naar momenten waarop Frank heel erg zichzelf is, op film of in audio. De man dus, niet het masker

Winter heeft de film volgestopt met al het moois dat hij kon vinden, van unieke live-opnamen met John en Yoko tot de bizarre klei-animaties van Bruce Bickford. Die zat jarenlang in de kelder van Zappa’s villa nachtmerrieachtige shots te kleien die Zappa in zijn eigen films stopte. Winter: ‘Zappa was een heel innovatieve editor, hij combineerde familiefilmpjes met beelden uit sciencefiction en horrorfilms. Ik wilde het niet per se nadoen, maar het werd wel een invloed op de manier waarop we onze film hebben vormgegeven. Zijn werk als filmmaker lijkt op zijn muziek. Je ziet er zijn liefde voor experimenteren in terug, but not for its own sake. Overal zat een idee achter, hij wilde altijd een bepaalde emotionele reactie oproepen.’

Zappa als clown en provocateur is het beeld dat de meeste mensen van hem hebben. Songs als Don’t Eat the Yellow Snow en Dancing Fool gaven hem in de jaren 70 populariteit bij een breed publiek, mensen die niet per se geïnteresseerd waren in zijn serieuze kant. De bekende poster van Zappa op een wc-pot hing op talloze jongenskamers, ook die van Winter. ‘In mijn omgeving had iedereen wel een oudere broer met zo’n poster aan de muur. Ik was 8 jaar, een kind van de jaren 70, en Zappa was enorm aanwezig toen ik opgroeide. We keken allemaal naar Saturday Night Live waar hij vaak optrad. Het goede is: als je opgroeit met die muziek en het betekent veel voor je, kun je van daaruit eigenlijk overal naar toe. Veel van zijn helden, als Igor Stravinsky en Edgard Varèse, werden zo ook mijn helden.’

Wat de jonge Winter toen al aansprak: Zappa was geen onderdeel van een beweging, maar een uniek persoon. En zo keek hij ook naar andere mensen. ‘Hij stak de draak met hippies of de New York art scene. En niet omdat hij op ze neerkeek, maar omdat hij mensen niet wilde indelen in categorieën. Hij was geïnteresseerd in wie mensen echt waren, en niet in het kunstmatige label waaronder ze geplaatst werden. Daarom zijn er zoveel misverstanden over hem: hij zou een gefrustreerde klassiek muzikant zijn, of hij keek neer op rock. Allemaal onzin. Zappa werd totaal niet beperkt door de begrenzingen van genres. Hij dook gewoon overal in en deed het met een enorme bedrevenheid.’

Familiebedrijfje

Een van de meest opmerkelijke kwaliteiten die je aan Zappa kunt toeschrijven is dat hij een manier had gevonden om met moeilijke muziek een goede boterham te verdienen. Zappa besefte al jong dat niemand in Amerika een cent zou willen betalen om de orkestmuziek in zijn hoofd op de plaat te zetten. Winter: ‘Ik denk dat hij een heel pragmatisch mens was. Nog voor zijn eerste plaatopnamen realiseerde hij zich al dat de wereld niets geeft om kunst. Vooral in de VS worden kunstenaars niet ondersteund. Hij moest dus slim zijn om er zijn brood mee te kunnen verdienen.’

Zijn oplossing: verkoop de moeilijke muziek met makkelijke, het zuur met het zoet. Vanaf het allereerste album van zijn band The Mothers of Invention (Freak Out! uit 1966) combineerde Zappa complexe werken met toegankelijke pop. Zo groeide hij uit tot een wegbereider van de alternative rock. Zappa was een van de eerste Amerikaanse rockmusici die zijn muziek uitbracht via een eigen label. Op Barking Pumpkin verschenen instrumentale gitaaralbums en uitvoeringen van zijn klassiek werk door het London Symphony Orchestra. Maar ook de hit Valley Girl die hij samen met dochter Moon schreef. Winter heeft enorm veel respect voor de onafhankelijkheid van de Zappa’s. ‘Frank en Gail waren zo handig samen, ze runden echt een familiebedrijfje. Met zijn label en het vele touren verdiende hij zijn geld.’

In een interviewfragment verwoordt Zappa het zelf zo: ‘Mijn verlangens zijn eenvoudig. Ik wil alleen maar een goede opname en uitvoering van alles wat ik ooit heb geschreven, zodat ik het zelf terug kan horen. En als iemand anders het ook wil horen: prachtig. Dit klinkt misschien simpel, maar het is ongelooflijk moeilijk om dat voor elkaar te krijgen.’

Winter heeft spaarzaam musici uit Zappa’s ensembles geïnterviewd. Waarschijnlijk de bekendste is gitaarvirtuoos Steve Vai, op zijn vijftiende door Zappa ontdekt en jarenlang lid van de tourband. Vai herinnert zich de frustraties bij Zappa wanneer bijvoorbeeld orkesten zijn stukken niet voldoende hadden gerepeteerd. ‘Frank was slaaf van zijn binnenoor. Hij hoorde muziek op een bepaalde manier en wilde die met de wereld delen, maar er waren altijd beperkingen. Financiële, zoals wanneer hij met dure orkesten wilde werken. En uitvoeringsbeperkingen. Hij schreef soms muziek die mensen echt niet konden spelen. Die beperkingen van anderen waren echt een kwelling voor hem.’ Schuldbewust kijkt Vai even de camera in. ‘Sorry Frank!’

Nagels over schoolbord

Vlak voor zijn dood in 1993 voltooide Zappa nog een omvangrijk project. Op de reeks You Can’t Do That On Stage Anymore (meer dan tien uur muziek) bracht hij hoogtepunten uit dertig jaar touren bijeen. Unieke versies van geliefde songs die laten horen tot wat voor niveau Zappa zijn tourbands wist te brengen. Deze muzikanten moesten tientallen extreem complexe composities foutloos uit hun hoofd kunnen spelen. En elke avond was het weer een verrassing wat er op de setlist zou staan.

Er is nog een reden waarom de titel van de reeks zo goed gekozen is. In een wereld waar iedereen razendsnel op de teentjes getrapt is, klinkt Zappa’s satire meer dan ooit als nagels over een schoolbord. Catholic Girls, Jewish Princess, Bobby Brown, Nig Biz: Zappa spaarde geen ras, geaardheid of geloof. In de musical Thing-Fish leidt een overheidsexperiment tot aids en zingt de zwarte hoofdpersoon al diens partijen in een parodie op racistische stereotypering. Zappa streefde naar een Broadway-opvoering die er nooit kwam. Met de woke-blik van nu is een project als Thing-Fish, maar ook een rockopera als Joe’s Garage bijzonder ongemakkelijk geworden. Ging Zappa soms echt te ver?

Winter denkt van niet. ‘Veel van wat hij deed, werd in de tijd als shockerend beschouwd, maar zien we nu als tam. En met sommige dingen zou hij nu nooit meer wegkomen. Maar ik geloof niet dat hij ooit aanstootgevend was om alleen maar aanstootgevend te kunnen zijn. Ik denk dat hij teksten en humor gebruikte als instrument. Zoals zijn grote voorbeeld Edgard Varèse sirenes in zijn muziek verwerkte, zo stopte Frank elementen in zijn teksten om een bepaalde reactie op te wekken. Soms was dat om te shockeren, maar dat was nooit oppervlakkig. Hij wilde er altijd wat mee aantonen.’

In zijn specifieke benadering van kunst was hij echt wel uniek. Ik denk niet dat we snel een tweede zullen zien

Feitelijk kun je al zijn obsceniteiten en beledigingen toeschrijven aan een allergie voor stupiditeit. En dat zag hij overal om zich heen: in de politiek, in de muziekwereld en in de Amerikaanse samenleving. Niet zo vreemd dat hij het liefst in Europa optrad. Toen een werkgroep van vrouwen van Amerikaanse politici ten strijde trok tegen aanstootgevende rockteksten, klom Zappa op de barricade. Hij reisde af naar Washington om in het Amerikaanse parlement de vrijheid van meningsuiting te verdedigen. En natuurlijk weidde hij er een album aan: Frank Zappa meets the Mothers of Prevention. Activisme zat hem ingebakken, vanaf het moment dat hij als tiener in de gevangenis werd gegooid wegens het produceren van seksueel getint materiaal.

‘In Amerika vocht hij tegen censuur en was hij heel actief in de beweging om mensen op hun kiesrecht te wijzen. Dat heeft hij echt zijn hele leven gedaan.’

Druiper

Ook Zappa’s privéleven komt aan bod, en het is niet altijd even vleiend. Tijdens tournees ging Zappa vreemd bij het leven. Hij maakte er geen geheim van, groupies bevolken tal van zijn liedjes. In de film vertelt hij op een Amsterdams parkbankje: ‘Ik ben maar een mens, ik hou van seks. Je gaat op tournee, je slaapt met verschillende meisjes en thuis ontdek je dat je een druiper hebt. Ga je het dan niet aan je vrouw vertellen? Natuurlijk wel. Ik heb haar naar de apotheek gestuurd en ze heeft penicilline voor ons allebei gehaald. Dan gromt ze wat, maar ach, ze blijft mijn vrouw.’

Gail oogt zichtbaar gekwetst wanneer Alex Winter het onderwerp in de film aansnijdt. Ze leerde er op haar manier mee om te gaan. ‘Het beste is: ga die gesprekken niet aan. Frank deed wat hij deed, ik doe wat ik doe.’ Je ziet dat het haar niet in de kouwe kleren is gaan zitten.

Winter leerde Gail Zappa kennen als slim en strijdbaar en de twee raakten bevriend. Ze overleed voordat Alex zijn film kon afmaken. ‘Gail was een formidabele persoonlijkheid. We hadden geweldige gesprekken, ze had zo’n grote kennis van de kunstwereld. En ze liet zich niet belazeren. Ze heeft ervoor gevochten om Zappa’s werk levend te houden. Al in de tijd dat hij nog leefde, en ze ging ermee door toen hij was overleden.’

Tijdens tournees ging Zappa vreemd bij het leven. Hij maakte er geen geheim van, groupies bevolken tal van zijn liedjes

Want het was een gevecht. Zappa voerde in totaal negen rechtszaken tegen diverse platenmaatschappijen. In de film zegt hij: ‘Het meeste wat de muziekindustrie doet, heeft niets met muziek te maken, they’re a bunch of assholes.’ Frank Zappa is alweer bijna dertig jaar dood. Zijn zoon Dweezil tourt met muziekprogramma’s rond zijn vader. Er zijn allerhande ensembles samengesteld met voormalige bandleden. Maar hoort Alex de invloed van Zappa ook terug bij een nieuwe generatie musici? ‘O, hij is zeer invloedrijk, hij is alleen niet gemakkelijk te imiteren. Ik ken zoveel jonge bands waarvan de leden hem bewonderen. Ik denk dat mensen zich nu misschien wel meer bewust zijn van zijn nalatenschap dan tien, vijftien jaar geleden, dankzij YouTube en Spotify. En dan heb ik het over zijn hele oeuvre hè, van Freak Out! tot aan The Yellow Shark. The internet flattens time. Mensen zijn niet meer gebonden aan een bepaalde chronologie, ze zuigen gewoon alles op.’