Leon Verdonschot over Elon Musk: Hoe de rijkste man ter wereld ook de machtigste werd

1.

In mijn rijtje Memorabele Eerste Keren staat zeker ook mijn eerste rit in een Tesla. Een vriend van me had in 2015 de Model S gekocht. De auto was peperduur, maar zo vertelde hij: alleen in eerste instantie en alleen op papier. Er zaten zoveel subsidies op dat je uiteindelijk minder dan 40 procent van de aanschafprijs zelf betaalde. De rest betaalde de overheid, dus uiteindelijk: iedereen zónder een Tesla.

Ik nam plaats naast hem en wist niet wat ik zag. Een auto zonder knoppen, zonder cockpit, met alleen maar dat enorme scherm in het midden, waarmee je alles bediende. Een auto zonder geluid ook. En met niet alleen een enorme snelheid, maar ook een ánder soort snelheid: in een rechte lijn beschikbaar, niet via de curve van de benzine- en dieselmotoren die opeens in één klap klonken en roken naar het verleden.

Tesla bracht de sensatie van een nieuwe wereld. Iedere Tesla-eigenaar in die beginfase, dus de fase voor een witte (want goedkopere) Tesla 3 gewoon de nieuwe saaie standaard leasebak van Nederland werd, legde zijn auto graag uit aan niet-Teslarijders, en veranderde dan in een kruising tussen Chriet Titulaer en André Kuipers. De Tesla-rijder was eeuwen en planeten verder. Een Tesla was strikt genomen niet eens een auto, zoals een Apple Watch strikt genomen geen horloge is. De Apple Watch is een gadget dat je om je pols draagt, en zo was de Tesla een gadget waar je in rondrijdt. Een coole auto ook. Dat was met een andere duurzame auto daarvoor, de Toyota Prius, nooit gelukt, al reden Hollywoodsterren als Leonardo DiCaprio er opzichtig in rond. En dat allemaal van een nieuw merk, met maar één model. Dat het enkele jaren het op afstand grootste automerk ter wereld zou worden, had ik toen nooit kunnen denken.

Het was toen nog een merk dat geplaagd werd door allerlei productieproblemen, een paar keer aan een voortijdig einde was ontsnapt, enorme verliezen leed, maar werd geleid door een man met een schijnbaar onwankelbaar vertrouwen in deze auto, dit merk, deze techniek. En vooral: in zichzelf. Mijn eerste gedachte toen: wat een genie moet hij zijn, deze Elon Musk.
Als je in deze door hem bedachte auto zeven seconden op het Tesla-logo op het scherm drukte, kwamen er drie vakjes in beeld. ‘Tik maar eens 007 in,’ zei mijn vriend. De Tesla op het scherm veranderde in een duikboot. Want Musk was fan van James Bond. Een genie met smaak en humor. Wat wil je nog meer?

2.

Over Elon Musk zijn inmiddels enkele biografieën verschenen. De meest recente is die van Walter Isaacson, een zeer ervaren journalist voor onder meer Time. Zijn boek telt in de Nederlandse vertaling ruim zevenhonderd pagina’s, waar hij Musk twee jaar lang intensief voor volgde. Bovendien interviewde hij talloze mensen uit zijn omgeving, wat bij een man die alleen al twaalf kinderen bij drie vrouwen heeft, neerkomt op een tamelijk uitgebreid netwerk.
Net als in het oudere boek Musk (uit 2015) van Ashlee Vance staat Isaacson uitgebreid stil bij de grote rol van verbaal en fysiek geweld in Musks jonge jaren in Zuid-Afrika, zowel thuis als op school, en de zeer moeizame verhouding met zijn uiterst grillige vader.

Zeer veelzeggend is een scène die zich afspeelt tijdens wat in Zuid-Afrika veldskool heet: een survivalkamp. Musk wordt daar door klasgenoten in elkaar geslagen. Vier jaar later gaat hij opnieuw op een vergelijkbaar kamp. Daar slaat hij zelf als eerste, en wint daarmee. De metafoor is glashelder.

Als Musk naar Canada en vervolgens naar de Verenigde Staten emigreert, volgt hij een studie elektrotechniek en begint dan met zijn broer Kimbal een bedrijf waar hij na conflicten met veel geld uitgekocht wordt, om daarna Paypal op te zetten. Inmiddels geldt Paypal als een handig betalingssysteem bij online-aankopen, maar de doelstelling ervan was ambitieuzer: het volledig opschudden van de traditionele bankensector. Ook bij Paypal krijgt Musk ruzie, en verlaat hij het bedrijf met veel geld. (De zin ‘collegialiteit was niet zijn sterkste punt’ in zijn biografie verdient een prijs voor eufemisme van het jaar.)
Al dat geld kon hij goed gebruiken want zijn eerste experimenten met de raketten van SpaceX kwamen uit eigen zak. Ook achter die ambities met commerciële ruimtevaart zat een groter plan en een bredere visie: Musk ziet de toekomst van de mens als een multiplanetaire soort. Hij wil met elektrische auto’s fossiele brandstoffen terugdringen. En als het onverhoopt niet lukt om op die manier de mensheid te redden, dan heeft hij ook een Plan B: mensen de mogelijkheid geven om te vluchten van deze aarde en een kolonie op Mars te beginnen.

Wat geregeld terugkomt in de boeken over Musk is de rol van angst. Het speelde een grote rol in de verhouding met zijn vader en heeft geleid tot een voornemen: ‘Elon vindt het van fundamenteel belang dat zijn beslissingen nooit door angst worden gedicteerd.’

Opvallend genoeg vergelijkt Isaacson Musk geregeld met Steve Jobs, over wie hij eerder ook een boek schreef. Allebei tech-ondernemer, allebei zeer succesvol, allebei een zeer gecompliceerde jeugd en (daardoor) een al even gecompliceerde persoonlijkheid, en allebei weinig geduld met mensen die hun denk- en werktempo niet kunnen bijhouden, en dat is zo ongeveer iedereen.

Musk beschrijft zichzelf als iemand met een bipolaire stoornis en op zakelijk gebied vindt hij dat eerder een voordeel dan een nadeel. Te veel empathie maakt je alleen maar zwak, is de redenering daarbij. Wie niet goed genoeg presteert, moet je hard corrigeren, en dan zit empathie je alleen maar in de weg. Hij koppelt dat inzicht niet alleen aan zijn eigen mentale toestand, maar ook aan zijn grote hobby, om niet te zeggen verslaving: games.

Isaacson gebruikt als motto van zijn boek een citaat van Musk zelf, uit mei 2021, toen hij te gast was in het tv-programma Saturday Night Live. Daar zei hij: ‘Tegen iedereen die ik heb beledigd, wil ik alleen maar zeggen: ik heb elektrische auto’s opnieuw uitgevonden en stuur mensen naar Mars in een raket. Dacht je dat ik ook een chille, normale kerel zou zijn?’

3.

Ik weet niet alleen nog mijn eerste ervaring met een Tesla, ik weet ook nog op welk moment ik het gevoel kreeg dat Musk een beetje op een sekteleider begon te lijken. Het waren er eigenlijk twee. In Het Financieele Dagblad stond in 2018 in een interviewtje met een Tesla-rijder die uit moest leggen wat ze nou het allerfijnst vond aan haar witte Model S van 123.000 euro. Ze legde uit dat er een filter in zit tegen radioactieve deeltjes. Haar conclusie: ‘Bij een kernaanval heb je in een Tesla nergens last van.’ Dan heb je het goed voor elkaar, als je volgelingen werkelijk álles van je aannemen, zelfs onsterfelijkheid.
Een week later zaten twaalf Thaise voetballers vast in een overstroomd grottencomplex. Ze waren dagenlang wereldnieuws, want de tijd drong. Musk liet een miniduikboot naar Thailand overvliegen om ze te bevrijden. Die werd niet gebruikt: de voetballers werden uit hun benarde positie verlost door een groep duikers, die samenwerkte met het Thaise leger. Een van de duikers die de jongetje bevrijdde, zei dat dat met die duikboot nooit zou zijn gelukt. In een interview met CNN zei deze Vernon Unsworth dat de duikboot een pr-stunt van Musk was. ‘Hij kan zijn onderzeeër daar stoppen waar het pijn doet. Het ding had nooit kunnen werken. Hij heeft geen idee hoe zo’n grotgang eruitziet. De onderzeeër was veel te lang en niet buigbaar, dus die zou nooit om hoeken of obstakels kunnen komen en was na 50 meter al vastgelopen.’

Opeens kregen we een voorschot op de latere diepe band tussen Trump en Musk, want Musk bleek op Trump te lijken: een kleine man in een grote rol. Hij maakte de reddingsduiker, die had gewaagd te twijfelen aan zijn geniale inzichten, uit voor ‘pedo guy’. Unsworth klaagde Musk aan voor laster, en eiste 170 miljoen euro vergoeding voor reputatieschade van de ‘pestende miljardair’.

Veelzeggend was de verdediging van Musks advocaat tijdens de zitting. Hij stelde dat de tweets over de volkomen uit de lucht gegrepen pedofiele voorkeuren van Unsworth hoorden bij een ruzie, en dat niemand zo’n bericht serieus zou nemen: ‘Tijdens ruzies beledig je mensen.’

De jury veegde de aanklacht van tafel. ‘Mijn vertrouwen in de mensheid is hersteld,’ reageerde Musk. Daar was dus niet zoveel voor nodig. Vooral goed nieuws voor hemzelf.

4.

En toen kocht hij in 2022 Twitter. Hij ontsloeg driekwart van het personeel en toen hij van ingenieurs te horen kreeg dat een locatie van servers naar een goedkopere locatie negen maanden kon gaan duren, vloog hij zelf naar het datacentrum, kroop onder de vloer, trok kabels los en liet een verhuisbedrijf de loodzware en kwetsbare servers in vrachtwagens stapelen. Hij veranderde de naam van Twitter in X en had er meteen een titel voor zichzelf bij bedacht: Chief Twit.

Musk maakte ook meteen bekend wat zijn doelstelling was: ‘The bird is freed.’ Twitter werd weer het kanaal waar alles mocht worden gezegd. Ook Andrew Tate, de favoriete influencer van seksueel gefrustreerde pubers, die stelt dat verkrachte vrouwen zelf verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun verkrachting, was er weer welkom. Net als de na de Capitool-bestorming verbannen Donald Trump. Die had als Twitter-vluchteling al zijn eigen kanaal opgericht, Truth Social, een soort Forumland onder de sociale media.

Die bevrijding van de twittervogel, zo zei Musk, diende ‘om te proberen de mensheid, waarvan ik houd, te helpen’. De ironie was dat die blauwe vogel het symbool was geworden van een platform dat vrijheid juist in gevaar bracht. Niet de vrijheid van het platform zelf, maar van de wereld daarbuiten, de échte wereld. Twitter was een broeinest van desinformatie geworden, waar iemand als Trump actief een poging tot staatsgreep kon aanmoedigen. Gedwongen door maatschappelijke druk en onder dreiging van sancties namen sociale media als Facebook en Twitter eindelijk voorzichtig wat verantwoordelijkheid voor hun eigen inhoud. Maar Musk is van de school die weigert vrijheid te koppelen aan verantwoordelijkheid. Dus kwam de onbegrensde vrijheid terug op het medium dat toch al het agressiefste was van alle grote sociale media.

Wat wil Musk met X? Zelf zegt hij: er een multifunctioneel platform van maken, met onder meer betaaldiensten. Bovendien moet het gekoppeld worden aan Musks eigen AI-platform. Maar goed. Dat is het zakelijke deel.

Wat betékent X voor hem? Zijn biograaf Isaacson legt een interessant verband, namelijk met de plek waar Musk misschien wel de slechtste herinneringen aan heeft: de speelplaats. Daar werd hij als kind gepest, en vaak in elkaar geslagen. Wat is de ultieme speelplaats van de wereld? Twitter. En wat is de ultieme genoegdoening na trauma’s van je speelplaats, de ultieme wraak op die speelplaats? Je éigen speelplaats, met je eigen regels. De speelplaats waar je bovendien zélf kan pesten en klappen kan uitdelen. De speelplaats die hij vervolgens gebruikte om de grootste pestkop ter wereld te steunen. Donald Trump.

Dezelfde vraag doemde op als bij zijn aankoop van Twitter: waaróm? Tesla is toch juist gebaat bij een progressieve president, die de klimaatverandering erkent en dus inzet op groene energie en elektrische auto’s?

Analisten wezen op een groter belang. De Inflation Reduction Act die Joe Biden instelde, brak de markt voor elektrische auto’s open. Het is, simpel gezegd, een subsidiemaatregel voor autofabrikanten die elektrische auto’s (gaan) maken. Die pakt gunstig uit voor nieuwkomers op de markt, en daarmee ongunstig voor de monopolist, die er opeens veel concurrenten bij krijgt. En de monopolist op de elektrische automarkt is Tesla, ooit goed voor bijna vier op de vijf elektrische auto’s in de Verenigde Staten, inmiddels voor nog minder dan de helft. En waar met name Koreaanse en ook Chinese fabrikanten in een hoog tempo met nieuwe modellen komen vol nieuwe snufjes en inzichten (zoals de terugkeer van de fysieke knoppen en van een cockpit), vaart Tesla al jaren op dezelfde modellen met hetzelfde uiterlijk, dat in een snel veranderende wereld inmiddels al bijna retro aandoet. De grootste innovatie van Tesla de laatste jaren is steeds dezelfde: een prijsverlaging. Van een (gesubsidieerd) statussymbool is het een budget-auto geworden, waar de rest van de straat ook in rijdt. In dezelfde kleur.
Die Inflation Reduction Act moet dus van tafel, besloot Musk, en daar ging hij campagne voor voeren. Door de man te steunen die tegen groene subsidies is, en voor hoge importtarieven voor auto’s uit onder meer Korea en China. Dezelfde man die tijdens zijn eerste termijn als president uit het Parijs-akkoord stapte, waarna groene pionier Musk uit protest uit de adviescommissie van de Amerikaanse regering stapte. De man die niet lang geleden nog zei dat fans van een elektrische auto ‘in de hel moeten rotten’, maar nu verklaarde: ‘Ik ben voor elektrische auto’s. Dat moet wel, want Elon steunde mij heel krachtig.’

Dichter Gerbrand Adriaenszoon Bredero overleed in 1618, maar had vier eeuwen geleden al de samenvatting van Musk gereed: ’t kan verkeren.

5.

In de ochtend na de door Donald Trump glansrijk gewonnen verkiezingen stuurde Elon Musk een bericht de wereld in, dat al snel door 7,5 miljoen mensen was bekeken. Het was een foto van zichzelf, saluerend voor de Amerikaanse vlag, met op de achtergrond de zonsopkomst van wat een stralende dag leek te worden. De tekst erbij: ‘It is morning in America again.’
Regisseur Quentin Tarantino deelde de foto, met daarbij de tekst: ‘Trouwens. Dit is nu onze president. Hij heeft een van de belangrijkste platforms voor globale publieke conversatie in bezit, hij heeft de Oval Office in zijn zak en hij wordt aanbeden door miljoenen.’ Zoals wel vaker had Quentin Tarantino het gelijk aan zijn zijde.

Hij deelde ook een overzicht met leeftijdsgroepen in kiezers, en hun ontwikkeling tijdens de laatste drie verkiezingen. In de leeftijdsgroep 18-29 jaar had Harris het veel slechter gedaan dan Joe Biden vier jaar geleden. De Democraten zijn heel veel jongeren kwijtgeraakt. Tarantino’s commentaar: ‘That’s all Elon. Absolute masterclass.’

Dat is het ook. We leven in een wereld waarin een handvol ondernemers meer macht heeft dan veel regeringsleiders tezamen, omdat ze bepalen hoe we communiceren, onder welke voorwaarden en met welke sancties. Dat is al jaren zo. Wat veranderd is: een van de ondernemers, om precies te zijn de allerrijkste, heeft een agenda die, omwille van zijn eigen belangen en inmiddels ook wereldbeeld, volledig samenhangt met die van Donald Trump, die man die hij aan de macht hielp. Want X verloor na de overname door Musk weliswaar ongeveer een vijfde van zijn actieve gebruikers in de Verenigde Staten, maar het is nog steeds veel groter dan alternatieven als Bluesky en Threads, waar veel progressieve gebruikers naar toe uitweken.

Musk stak niet alleen 120 miljoen dollar in Trums campagne en gaf (soms zeer ongemakkelijke) speeches tijdens rally’s, X werd ook het platform waar virale nepvideo’s over Harris en andere desinformatie massaal werden gedeeld en bekeken, niet in het minst door Musk zelf. Pushte Facebook tijdens de verkiezingsstrijd vooral berichten van betrouwbare nieuwszenders, op X draaiden de algoritmen overuren om de zoveelste variant op ‘they’re eating the cats and the dogs’ op zoveel mogelijk gebruikers los te laten.

Toen Donald Trump zijn overwinningsspeech hield, had hij zijn meest naaste vertrouwelingen om zich heen staan. Aan sommigen, zoals zijn aankomende vicepresident JD Vance en UFC-baas Dana White, wijdde hij enkele waarderende woorden. Maar die verbleekten in lengte en toon bij zijn lange lofzang op zijn nieuwe beste vriend. ‘We hebben een nieuwe ster. Een ster is geboren: Elon.’

De ster plaatste een gefotoshopte foto van zichzelf met een witte wasbak in zijn handen in de Oval Office, en de tekst: ‘Let that sink in.’ De foto leek op een eerdere video van hem, toen hij Twitter had overgenomen, en het hoofdkantoor binnenliep met eveneens een wasbak in zijn handen. Boodschap: de verbouwer is gearriveerd.
Wat mag Musk verbouwen? Allereerst zal hij zorgen dat de Amerikaanse overheid technologiebedrijven, en dan met name die van zichzelf, geen beperkingen meer oplegt. President Biden deed veel om te voorkomen dat big tech-reuzen een te grote machtsconcentratie kregen, met miljardenboetes als ultieme stok. Ook cryptovaluta en AI probeerde Biden te onderwerpen aan regels.
Zoals hij eerst ook tegen elektrische auto’s ageerde, zo was Trump aanvankelijk ook niet enthousiast over cryptomunten. Na vele donaties uit die hoek (in, inderdaad, bitcoins) denkt hij daar inmiddels totaal anders over. Amerika, stelt Trump nu, moet de ‘cryptohoofdstad van de wereld’ worden. Sinds zijn overwinning lopen twee groepen mensen permanent met een grote grijns rond. In zijn eigen land: zijn achterban. En in de hele wereld: iedereen die belegt in bitcoins en andere cryptovaluta. Nog nooit was de koers zo hoog als na Trumps overwinning. Vraag je neefje met zijn bitcoins-portefeuille maar eens hoe hij over Trump denkt, en je krijgt opeens een opvallend genuanceerd verhaal.

Het is volstrekt duidelijk wat het doel wordt van het op te richten ‘departement voor overheidsefficiëntie’. Deregulering. Onbeperkte macht voor de techbedrijven. Het is inmiddels ook duidelijk wie dat departement mag leiden: Elon Musk. De rijkste mens ter wereld wordt daarmee ook officiéél de persoonlijke raadgever van de machtigste mens ter wereld, die van niemand ooit iets lijkt aan te nemen, behalve van zijn gloednieuwe Trump-fluisteraar. Musk mag dadelijk zelf de reguleerders reguleren.

Dat maakt Musk effectief nog machtiger dan Trump zelf. In Musk komt nu alles samen: de grootst mogelijke financiële macht. De grootst mogelijke technische macht als de grootste speler in elektrische auto’s, satellieten en raketten. De grootst mogelijke macht in data en algoritmen als wereldspeler in sociale media. En een centrale rol in het Witte Huis.

Dat zou al een rampzalige werkelijkheid zijn als de man in wie al die macht samenkomt een verstandige, evenwichtige persoonlijkheid zou zijn. Maar nu is het Elon Musk, de man die in de drieduizend tweets die hij per maand de wereld instuurt de meest krankzinnige complottheorieën combineert met bizarre beweringen, die je inderdaad niet de indruk geven van een ‘chille, normale kerel’.

En nu? Plan B. Met z’n allen naar Mars.