Filosoof en universitair docent Floris van den Berg: 'Woke is zicht op werkelijkheid kwijt'

Je maakt je ernstig zorgen over klimaatverandering, bent lid van de Partij voor de Dieren en verzet je tegen woke. Dat lijkt op het eerste gezicht moeilijk in één hokje te passen.

‘Het is jammer dat links-rechts-denken zo bepalend is en dat als je rechts bent, links altijd fout is en andersom. Dat lijkt mij geen constructieve manier om naar zaken te kijken, ik kijk liever naar politieke standpunten zonder dat ik meteen weet van wie ze komen. Als ik een uitspraak zie, vraag ik mezelf eerst af: ben ik het ermee eens, zijn hier goede argumenten voor te bedenken? Je moet ideeën altijd beoordelen op hun intrinsieke goedheid, onafhankelijk van wie ze koestert. Het resultaat daarvan is wel dat ik in de ogen van linkse mensen rechts ben en in de ogen van rechtse mensen links. We zijn geneigd om te zeggen dat als we het op één vlak met iemand oneens zijn, dit persoon wel overal ongelijk over zal hebben. Maar ook je opponenten kunnen iets zinnigs zeggen.’

Hoe reageert woke op kritiek?

‘Woke is extreem polariserend: je moet altijd en overal het hele pakket omhelzen en als je dat niet doet, dan hoor je er niet alleen niet bij, maar dan ben je ook meteen een vijand. In dat demoniseren van de opponent vertoont woke overeenkomsten met extreemrechts, want een partij als Forum voor Democratie praat niet over opponenten als mensen, maar over opponenten als rioolratten of reptielen. Heel vaak krijg ik de vraag waarom ik extreemlinks bestudeer – want dat is woke. Extreemrechts is toch veel erger? Ik weet niet of dat zo is. Ik zie het zo: in het ziekenhuis heb je ook veel specialismen, je gaat een oncoloog toch ook niet vragen waarom hij zich niet met een andere ziek- te bezighoudt? Dat ik mij focus op extreemlinks betekent niet dat ik voor extreemrechts ben.’

Wat versta je eigenlijk onder woke? Iedereen lijkt er een andere betekenis aan te geven.

‘In de eerste plaats is woke de verzamelnaam voor identiteitspolitiek, politiek correct denken, diversiteitsbeleid, cancelcultuur en dekolonisatie-obsessie. Het gedachtegoed komt voort uit een extreemlinkse neomarxistische theorie die nogal intolerant is. Er zijn heel veel mensen die zich een beetje woke noemen, maar die zullen zichzelf niet zo snel als extreem zien, omdat ze net iets anders onder woke verstaan. Praten over woke komt altijd wel een beetje neer op een Babylonische spraakverwarring, daarom kun je beter over concrete onderwerpen discussiëren.’

OneWorld vindt dat woke wordt misbruikt door conservatieve stemmen die zich verzetten tegen de emancipatie van allerlei sociale groepen en wijst op de oor- sprong van het woord zo’n honderd jaar geleden, toen het gebruikt werd door Afro-Amerikanen om elkaar te waarschuwen voor racistisch geweld.

‘Wat iets vroeger betekende is een semantische kwestie, het is flauw om je ogen te sluiten voor wat de meeste mensen tegenwoordig onder woke verstaan. Dan loop je eigenlijk weg van waar de discussie nu over gaat. Extreemlinks wil met de definitie van honderd jaar geleden eigenlijk zeggen dat je niet tegen woke kunt zijn, terwijl extreemrechts woke gebruikt als scheldwoord voor alles wat slecht is. Dat zijn allebei weinig zinvolle opstellingen.’

In vergelijking met de Verenigde Staten lijkt het in Europa wel mee te vallen met woke.
‘Woke wordt langzaam uitgerold in onze samenleving. Elke universiteit en veel bedrijven hebben diversity officers, kunstwerken worden weggehaald, iedereen is op inclusiecursus geweest en veel gemeenten hebben taalgidsen over hoe je mensen politiek correct moet aan- spreken. In Nederland is nog steeds veel ruim- te voor vrij debat, maar woke maakt het wel moeilijker ook omdat het communicatie tot een mijnenveld maakt. De Amerikaanse taalkundige John McWorther noemt woke ook wel pesten vermomd als progressief denken. Op Amerikaanse universiteiten is woke heftiger dan in Europa, maar ik denk dat er een grote kans is dat er nog meer zal overwaaien. Ik hoop dat mijn boek helpt om ervoor te zorgen dat het niet zover komt, want woke de vrije hand geven leidt tot allerlei vormen van censuur en onvrijheid.’

Waar zie je dat in Nederland?

‘Bijvoorbeeld in de musea. Tot voor kort ging je daar naartoe om je te vermaken, om wat te leren en om mooie kunst te zien. Als je nu in een woke museum komt, dan word je als wit persoon voortdurend op je schuld aangesproken. Je moet geleerd worden dat je hebt meegewerkt aan slavernij en dat je je huidige positie aan allerlei privileges te danken hebt. Dan krijg ik al gauw het gevoel dat ik naar een Noord-Koreaans heropvoedingskamp moet. Woke mag best dingen aan de kaak stellen, maar het is raar dat je als wit persoon voortdurend als het kwaad wordt aangesproken. Ik ben uiteraard ook tegen racisme en voor kansengelijkheid, maar ik ben een liberaal humanist die voor de vrijheid van het individu staat en niet gelooft in historische schuld. Niemand op deze aardbol draagt persoonlijke verantwoordelijkheid voor het slavernijverleden of het kolonialisme.’

Is woke altijd zo radicaal geweest?

‘Vanaf het begin af aan is woke illiberaal geweest. Voor een groot deel komt het gedachtegoed van de Franse filosoof Michel Foucault, die stelde dat machtsongelijkheid allesbepalend is. Er zijn inderdaad enkele machtsongelijkheden die weggepoetst moeten worden, maar woke suggereert dat je nooit aan machts- ongelijkheid kan ontkomen en dat je die voort- durend moet zien om te draaien. Daarover is met woke geen discussie mogelijk. Ik ben een aantal keer uitgenodigd voor symposia, maar personen als Gloria Wekker, socioloog aan de Universiteit Utrecht, willen nooit in debat gaan. Weglopen voor een discussie zou in een academische omgeving niet mogen, vind ik. Rationaliteit zou volgens Wekker een machtsmiddel van witte mannen zijn om de rest onder de duim te houden. Als je rationaliteit als machtsmiddel ziet, dan loopt de discussie snel dood. Dat is doorgeslagen, je kunt er niet rationeel op antwoorden. Als je als academicus rationaliteit voorstelt als machtsmiddel van witte mannen, zaag je de tak af waar je zelf op zit.’

Waarom gaat woke er zo fel in?

‘Net als links in de jaren 70 wil woke dat het systeem radicaal verandert: niet in stapjes, maar in één keer. Maar dat gedram werkt averechts. Als je in Noord-Korea zit, kan ik me voorstellen dat je dat zou willen, maar woke is het zicht op de werkelijkheid kwijt. Nederland en de rest van de westerse wereld zijn verre van ideaal, maar historisch en geografisch gezien is de emancipatie van vrouwen, gehandicapten, mensen met een andere huidskleur, mensen van verschillend geloof, personen met een andere geaardheid en transpersonen hier enorm voortgeschreden. Voor iedereen geldt dezelfde grondwet, is er bescherming van de politie en zijn er mogelijkheden om carrière te maken. Er zijn inderdaad enkele obstakels die we nog uit de weg moeten ruimen, maar woke doet het voorkomen alsof we hier in de Verenigde Staten van de jaren 50 leven, met rassensegregatie en diep racisme.’

Meer kijken naar onze verworvenheden, dus?

‘Zeker. Het is belangrijk om je verontwaardiging proportioneel te houden. Soms hoor je bij- voorbeeld ook het verwijt dat Nederland islamofoob zou zijn. Maar binnen bepaalde grenzen kun je hier gewoon moslim zijn, daarvoor wordt niemand gearresteerd. We hebben zelfs publieke financiering voor moskeeën. Er zijn uiteraard wel islamofobe Nederlanders, maar over de samenleving als geheel kun je dat moeilijk zeggen. Dan kun je beter zeggen dat Saoedi-Arabië een fobie heeft voor christenen en atheïsten. En gefundeerde kritiek op de islam is geen islamofobie. Woke ziet het Westen haast als het summum van het kwaad en kijkt alleen naar de zwarte bladzijden. Oog voor de kostbaarheid en kwetsbaarheid van de liberale democratie en de gelijkheid die we daarin kennen, heeft woke niet.’

Wat is het grootste gevaar van woke?

‘Dat we tot een intolerante samenleving verworden waarin de vrijheid van expressie op het spel staat. Woke stelt ideologie boven alles, en als de feiten daar niet mee kloppen: jammer dan. Dat is de omgekeerde wereld. Neem bij- voorbeeld de genderidentiteit: voor het grootste deel wordt dat bepaald door de biologie en voor een deel is het een sociaal construct. Woke ziet niet dat voor het leeuwendeel van de mensen geldt dat de biologie en dat sociaal construct met elkaar in de pas lopen. Dat er ruimte is voor mensen bij wie dat niet zo is, vind ik vanzelfsprekend. Dat hoef je niet woke te noemen. Maar het gaat me te ver om net als woke de biologische dimensie van de genderidentiteit helemaal te ontkennen, dan wordt het antiwetenschappelijk.’

Benieuwd naar de rest van het interview? Je leest 't in de nieuwste Revu. Nu verkrijgbaar!