Tegen de stream in: opmars vinyl is niet te stuiten

‘Hier moesten we een gat zagen,’ zegt Chris Roorda, eigenaar van vinylperserij Deepgrooves. Hij tuurt naar het dak van de Blokhuispoort, de voormalige gevangenis uit 1580, gelegen in het centrum van Leeuwarden. De bajes in de Friese hoofdstad stond eeuwenlang bekend als de grootste en strengste van Nederland. Inmiddels is het omgetoverd tot een reservaat voor de cultuursector. De ijzige cellen zijn er nog altijd, nu vermomd als vrolijke hotelkamer, koffiezaak of werkplek. Waar vroeger zware jongens hun dagen op de muren turfden, scharrelen tegenwoordig freelancers met een ingewikkelde cappuccino rond, onderweg naar hun flexplek.

Een van de trotse huurders is Deepgrooves, de jongste van de twee vinylperserijen in ons land. In 2017 begon het bedrijf met vier personeelsleden, vandaag de dag telt het team 35 werknemers. Deepgrooves beschikt over drie persmachines, die per minuut negen platen kunnen persen. Op jaarbasis produceert het zo’n anderhalf miljoen platen voor platenlabels van diverse pluimage. Van rock- tot poplabels en van metal tot elektronische muziek. Soms tienduizenden exemplaren voor grote Amerikaanse artiesten, maar meestal kleinere oplages, zoals voor beginnende houselabels of Nederlandstalige artiesten als Jan Smit.

Bekocht

Chris Roorda (49) ademt vinyl. Hij is een verzamelaar, dj, muziekliefhebber en eigenaar van het platenlabel Deeptrax Records. ‘Deze plek, midden in het centrum, is onhandig qua logistiek. Laat staan om deze koeling naar binnen te krijgen,’ zegt Roorda. De koeling is nodig om oververhitting van de persinstallaties te voorkomen. Met een immense kraan is de koeling – vorm en formaat giertank – in het gebouw gehesen. De operatie, die qua voorbereiding en vergunningsprocedures vergelijkbaar was met de realisatie van de Deltawerken, heeft een verkleuring achtergelaten in het dakbeschot.

Complexe processen, gebrek aan communicatie, verspilling van materialen en het gebrek aan kwaliteit; Roorda dreunt zomaar wat motieven op waarom hij in 2017 zijn eigen perserij begon. ‘Ik voelde me vaak bekocht. Zo wachtte ik bijvoorbeeld maanden op een vinylplaat waar dan gruis op zat.’ Niet veel later kocht hij drie hagelnieuwe persen in Zweden. ‘We wilden de perserij per se hier vanwege de creatieve sfeer die hier hangt. Het is geen goedkope plek, maar we kunnen het veroorloven. Ieder jaar groeien we.’

In de top 100 van het best verkochte vinyl van 2023 staan veel hedendaagse artiesten, zoals de Jeugd van Tegenwoordig en Harry Styles

Dat de vinylverkoop ook in 2023 een groei zou doormaken, is op zichzelf geen verrassing. Sinds 2014 laat de verkoop al een opwaartse trend zien. Toch is het groeipercentage een geruststellend idee voor de sector, omdat het vermoeden ontstond dat de stijging van de afgelopen jaren zijn natuurlijke niveau had bereikt na de verkoopuitbarstingen tijdens de coronaperiode. In 2022 steeg de omzet van vinyl nog met ruim 30 procent. De stijging van het afgelopen jaar is ook deels te wijten aan de hogere verkoopprijzen. Gestegen royalty’s en hogere grondstof- en distributieprijzen liggen daaraan ten grondslag. Tegelijkertijd stuwen jongeren de cijfers. In de top 100 van het best verkochte vinyl van 2023 staan naast veel heruitgaven van de Rolling Stones en Pink Floyd ook veel hedendaagse artiesten, zoals de Jeugd van Tegenwoordig en Harry Styles.

Ziet ook Bart Haselbekke (41), eigenaar van platenzaak Vinylparadijs in Geesteren, een dorp dat tegen de Duitse grens aanschurkt. Tot zijn eigen vreugde ziet hij dat de jeugd de weg weet te vinden naar zijn zaak. ‘Taylor Swift promoot haar platen op sociale media. Dat trekt jongeren.’

Zelf kwam hij in contact met vinyl via een piratenzender. ‘Veel dorpelingen in het oosten deden dat.’ Hij sloot zich aan bij zendgroep De Lachende Vagebond. Meermaals per jaar huurden ze een knots van een mast, een ruimte in een café en draaiden tot oorsuizen toe Nederlandstalig vinyl. ‘In de hoogtijdagen kregen we 1500 tot 2000 verzoekjes per dag. We zijn zeven keer gepakt.’ De boetes liepen uiteen van 250 gulden tot 2500 euro. Ook de apparatuur ging mee naar het politiebureau. Volgens goed gebruik dronk de groep een biertje tegen de schrik en maakte alweer plannen voor een nieuwe locatie. ‘De platen namen ze gelukkig niet in beslag.’

Nichemarkt

Tussen de 60.000 exemplaren in het Vinylparadijs zwerven er nog een aantal van rond. Wekelijks verkoopt Haselbekke er zo’n 1000 stuks. Dat was niet altijd zo, zegt de ondernemer. ‘In 2007 opende ik mijn zaak. Online verkocht ik al het nodige. Toch was het een gok om een fysieke winkel te beginnen, want tot 2010 was vinyl nauwelijks verkrijgbaar.’

De industrie werd aan het einde van de 20ste eeuw geconfronteerd met een grote crisis door de komst van de cd’s. Veel platenlabels stopten helemaal met het produceren van vinyl en concentreerden zich uitsluitend op de cd-productie. Platenwinkels verschoven hun voorraad naar cd’s, waardoor vinyl naar een nichemarkt werd verwezen. Later tuimelde de verkoop verder door de (illegale) downloads en streaming.

Dit zorgde ervoor dat Haselbekke relatief eenvoudig en goedkoop grote partijen tweedehands platen kon opkopen. Tegenwoordig is dat lastiger, zegt hij. ‘Mensen kijken nu op Discogs – een soort marktplaats voor vinyl – en zien de waarde van een plaat.’ Soms moet hij flink in de buidel tasten om een voorraad van een paar honderd platen op te duikelen. ‘Denk aan 10.000 tot 15.000 euro. Met een beetje geluk zitten daar wel unieke exemplaren bij. Laatst hadden we een partij waar platen van Captain Beefheart bijzaten. Dat zijn pareltjes die ik niet heel makkelijk verkoop, maar die ik heel graag wil hebben als eyecatcher. Het beste van Fleetwood Mac, David Bowie en Michael Jackson met Thriller; die verkopen we het meest.’

Van laatstgenoemde werden in de jaren tachtig ruim 35 miljoen exemplaren geperst in Haarlem, waar al sinds 1958 Record Industry, onder verschillende namen, enorme hoeveelheden vinyl de wereld in stuurt. Toen nog met een handvol persen, tegenwoordig met liefst veertig stuks. Record Industry behoort tot een van de grootste perserijen van Europa. ‘Samen met de perserijen in Duitsland, Frankrijk en Tsjechië is Nederland toonaangevend,’ zegt Anouk Rijnders (52), CCO bij Record Industry. Al sinds haar eerste werkdag bij de perserij, zo’n 24 jaar geleden, raakte ze bevangen door vinyl. ‘Het snijden van de audio, het vertalen van het signaal naar de groef, dat is zo’n fascinerend aspect aan de vinylproductie. De productie is ambachtelijk; er zit zoveel tender, love and care in.’

De fabriek in Noord-Holland is uitgedijd tot een hectare groot, heeft 110 werknemers en produceert nog altijd 11 miljoen platen per jaar. ‘Pink Floyd, Metallica en recent Kate Bush laten bij ons hun platen persen. Waarom ze bij ons komen? Dat heeft drie redenen. Ten eerste omdat artiesten op aanraden komen van bijvoorbeeld de masteraar, de persoon die de muziek bewerkt en naar ons stuurt. Ten tweede om onze kwaliteit en omdat we een grote naam hebben in het wereldje door onze lange geschiedenis en ten derde omdat we hier het hele proces uit handen kunnen nemen.’

One-stop-shop

Bij Record Industry zit alles onder één dak: het drukken van de hoes, een opnamestudio, de galvanische afdeling om mallen te maken en natuurlijk de perserij zelf. ‘We zijn een one-stop-shop,’ aldus Rijnders. ‘De historie, de kennis, het vakmanschap; er lopen hier professionals rond die vanaf de begintijd bij ons werken. Zij hebben een schat aan ervaring.’

Spelfouten in het drukwerk van de hoes worden er bijvoorbeeld uitgehaald en kwaliteitscontroleurs bewaken doorlopend het proces, zegt Rijnders. ‘We zien nu steeds meer Nederlandse artiesten langskomen. Froukje en Roxanne Hazes waren hier laatst. Ze zijn zich niet bewust van wat er bij het productieproces komt kijken. Pas als ze hier zijn, worden ze snel fan van vinyl. Mensen hebben geen idee wat er in een perserij gebeurt.’

Voor het maken van een plaat wordt eerst de muziek op een speciale draaitafel in een lakplaat gegroefd. Van deze lakplaat maakt de fabrikant een negatief van nikkel. Dit negatief fungeert als mal voor de uiteindelijke polyvinylchloride (pvc) platen. Dit gebeurt met een extruder, een machine die de pvc-korrels met behulp van warmte en frictie tot een pasta maakt. Uit deze pasta wordt een puck gevormd met een dikte van 2 tot 3 centimeter, waarop aan beide zijden het label van de plaat wordt aangebracht. De negatieven worden verhit tot ongeveer 180 graden Celsius met behulp van stoom. Na 30 seconden persen wordt de plaat afgekoeld om de groeven goed te behouden. Het overtollige pvc wordt aan de buitenkant weggesneden, waardoor een mooie ronde plaat ontstaat.

Terug in de gevangenis. In een ruimte die vroeger dienstdeed als kantine voor de cipiers, staan drie grote persmachines te loeien. Aan het plafond bungelt een labyrint van buizen en kabels. Op een tafel bestudeert een medewerker met de nauwkeurigheid van een gemmoloog elke plaat op weeffouten. ‘Kwaliteitscontrole,’ mompelt Roorda. Naast hem staat een doosje met oude vinylplaten. ‘Die worden gebruikt om nieuwe platen mee te persen. We zijn compleet circulair. Alle materialen die vrijkomen worden opgezogen via de buizen en gerecycled. Ons bedrijf kent geen afval.’

Deepgrooves draait een zo groen mogelijke productie, zegt Roorda. ‘We gebruiken 100 procent groene stroom en gas. Daarnaast verspillen we in het proces zo weinig mogelijk. Alle afgesneden of mislukte stukken pvc vermalen we weer tot granulaat.’

Even later, als we op de binnenplaats van de gevangenis staan, waar de gevangenen vroeger stonden te luchten, wijst Roorda naar een gedeelte van het binnenplein. ‘Hier organiseren we soms feestjes. Dan nodigen we dj’s uit die vinyl draaien.’ Zoals de in housescene-kringen bewierookte en mythische Amerikaan Joe Claussel, die bij hoge uitzondering zijn studio in New York had verlaten om te komen draaien in Leeuwarden. ‘Door de perserij heb ik veel contacten in de muziekwereld. Artiesten zoals Claussel zijn dan bereid om iets voor je te doen.’

Daan Donk (34) is ook zo’n dj die, op basis van bijna religieuze overtuigingen, louter met vinyl draait. ‘Met platen draaien is moeilijker dan met mp3. Vinyl is minder bewerkelijk – het is meer een ambacht,’ zegt Donk. Naar eigen zeggen draait hij energieke, dansbare, elektronische muziek. ‘Je zou het ook underground, house en techno kunnen noemen.’

Digger Donk

In zijn tijd als dj-booker bij strandtent Woodstock 69 in Bloemendaal zag hij als in een duiventil wekelijks nieuwe dj’s voorbijkomen. Degene die met vinyl draaiden, bleven hangen. Hij raakte geïnspireerd. ‘Het ziet er charmant uit. Zelf vind ik het een bijzondere ervaring om een vinylset te draaien. Vinyl is tastbaar. Ik heb herinneringen aan een plaat. Zo’n herinnering neem ik letterlijk overal mee naartoe en wil ik herbeleven. Een plaat zet ik soms een tijdje aan de kant en vergeet ik vervolgens. Later, als ik hem weer vind, komt die herinnering weer naar boven.’

Donk is een zogeheten digger, iemand die urenlang onvermoeibaar naar platen speurt in platenzaken. Gewapend met zijn portable vinylspeler struint hij heel Nederland af. ‘Op die manier hoef ik niet te wachten om te kunnen luisteren in een zaak.’ Zo belandde hij ook in Vinylparadijs. ‘Daar heb ik flink huisgehouden,’ zegt Donk. Haselbekke had een grote voorraad opgekocht van 218.000 platen. Toen Donk er weet van kreeg, reed hij koortsachtig richting Geesteren. Dagenlang luisterde hij een voor een alle platen af. Hij hield er zelfs een blessure aan over. ‘Zoveel luisteren – dat was pijn lijden. Wanneer ik een plaat oplegde, had ik last van mijn schouder. Ik ben er in totaal een week of drie geweest met mijn camper.’

Deze camper bouwde hij een aantal jaar geleden om tot een mobiel podium en platenwinkel, genaamd Tale of Bus, waarmee hij in een kruistocht door het land vinyl ten gehore brengt. ‘In de zomer staan we op verschillende evenementen. We hebben een mooi geluidssysteem voor tweehonderd man.’ Tegelijkertijd verkoopt hij zijn platen vanuit de bus. ‘Het is niet overal vanzelfsprekend dat je goede platenwinkels hebt. Ik kom naar je toe en mensen kunnen komen diggen op afspraak. Zo heb ik dat bijvoorbeeld ook gedaan in Maastricht. Mensen uit streken waar weinig platenzaken zijn, zijn altijd wel blij als ik langskom met elektronische muziek.’

Niet vreemd, want de plekken om te diggen zijn de afgelopen jaren flink gedaald. Volgens het CBS zijn van de achthonderd platenzaken in 2007 en 250 in 2014 er nu nog tweehonderd over. De daling van het aantal platenzaken lijkt daarmee gestabiliseerd. Pogingen van de branche om het vinyl te promoten met initiatieven als Record Store Day dragen daaraan bij. Tijdens dit jaarlijkse feest van de platenzaak organiseren winkels optredens van artiesten en brengen ze speciale uitgaven uit, een Amerikaanse traditie die in 2010 overwaaide naar Nederland. ‘Dit jaar is metalband Within Temptation de ambassadeur. Zij brengen een plaat uit die bij ons is geproduceerd en geperst. Hij is gratis verkrijgbaar voor de eerste 5000 bezoekers,’ zegt Rijnders.

Haselbekke doet ‘vanzelfsprekend’ met zijn Vinylparadijs mee. ‘Er worden titels uitgebracht die alleen die dag verkrijgbaar zijn. Deze dag heeft de industrie een enorme boost gegeven.’ Daarnaast probeert Haselbekke op andere manieren mensen naar Geesteren te trekken en wil hij af van het enigszins stoffige imago van de platenzaak. Ik sta veel op beurzen, ben vaak aan het flyeren. Kortom: ik ga de boer op. Verder willen wij een moderne winkel zijn. Veel ramen, goede lichtinval en we leggen de collectie netjes op volgorde. Platen moeten vindbaar zijn. Voor het huiskamergevoel hebben we een koffietafel. En we gaan straks nog een extra luisterhoek,’ haast hij zich te zeggen.

Zo groen mogelijk

Ook bij Record Industry gaan ze met de tijd mee. Een groene vinylproductie maakt de markt nog toekomstbestendiger, denkt Rijnders. ‘Wij draaien ook een zo groen mogelijke productie. De klant wil dat graag en betaalt graag een aantal dubbeltjes meer. Ze willen bijvoorbeeld geen plastic folie gebruiken en de hoezen laten drukken op karton van olifantsgras – dat is nog groener dan FSC-karton.’

‘Ik denk dat platen er altijd zullen blijven. De belevenis van het uitpakken, het opzetten; het is echt een ritueel’

De toekomst van vinyl ziet ze zonnig in. ‘Ik denk dat platen er altijd zullen blijven. De belevenis van het uitpakken, het opzetten; het is echt een ritueel. Mensen gaan bijvoorbeeld niet stofzuigen als ze een plaat opzetten, maar luisteren met aandacht. Ze gaan ervoor zitten. Platen lopen als een rode draad door gezinslevens. Muziek, en met name platen, zullen altijd doorgegeven worden naar de volgende generatie.’

Hoewel Donk steeds minder clubs ziet die zorg besteden aan een goede set-up om te kunnen draaien met vinyl, gelooft hij toch dat het aantal vinyl-dj’s zal groeien. ‘Ik denk dat er nog een grotere toename komt in populariteit. Mensen worden er moe van om op hun telefoon te zitten. We worden een stuk eenzamer, omdat we minder fysiek bij elkaar zijn. Dat verklaart ook de verkoopstijging na de coronaperiode. Vinyl betekent samenkomen, erover praten, een nieuwe plaat in je handen voelen. Ik denk dat er een groter verlangen komt naar tastbaarheid.’

Ondertussen staat Roorda voor de imposante ingang van de gevangenis. Achter hem wappert een promotievlag van Leeuwarden. Een relikwie uit 2018, toen de stad een jaar lang de culturele hoofdstad van Europa was. Roorda staat buiten de Blokhuispoort op vrije voeten, maar is zijn vinylverslaving levenslang? ‘Ik geloof enorm in het product. Om vinyl te kopen moet je moeite doen, in beweging komen. Daarom geeft een vinylverzameling voldoening. Het is een hele andere reis dan dat je op een computer doet. Daar zit gewoon niks romantisch aan. Vinyl kent zijn ups en downs. Maar het is het enige product dat blijft. Wat als YouTube of Spotify failliet gaat? Zonder vinyl is alle muziek weg.’