1 Jaar Wilders: top of flop?

Hij was boos op de weifelende VVD, NSC en BBB na zijn historische zege tijdens de laatste Tweede Kamerverkiezingen, maar omdat het landsbelang voorgaat, stond PVV-leider Geert Wilders zijn zetel in het Torentje af aan een ander. Nadat de voorgestelde Ronald Plasterk vanwege mogelijk gesjoemel bij een patentenkwestie al snel het veld moest ruimen, nam de partijloze Dick Schoof het roer van oud-premier en huidige NAVO-baas Mark Rutte over.

Rustig was het ’t afgelopen jaar nooit. Tijd om de voorlopige balans op te maken met ons Nieuwe Revu-panel bestaande uit: Victor Vlam (podcast De Communicado’s), Frits Wester (politiek verslaggever RTL Nieuws), Wouke van Scherrenburg (politiek café Piment), Raymond Mens (Amerikakenner Vandaag Inside), Xander van der Wulp (politiek verslaggever NOS Journaal), Stephan van Baarle (fractievoorzitter Denk), Maarten van Rossem (juryvoorzitter De slimste mens) en Mark Kampers (verslaggever Hart van Nederland).

Wel de grootste, geen premier. Wat doet dat met Wilders?

Vlam: ‘Wilders heeft eieren voor zijn geld gekozen. Als hij aan het premierschap had vastgehouden, dan had hij zijn beleid er niet doorheen gekregen. Toch zal hij er flink van balen, want deze man is een politiek dier. Ooit begonnen als fractiemedewerker van Frits Bolkestein had hij niets liever gewild. De enige mogelijkheid om dat alsnog te bewerkstelligen, is om bij volgende verkiezingen nóg groter te worden en het zodoende af te dwingen.’

Wester: ‘Als dit kabinet klapt dan hangt het er, met het oog op een mogelijke nieuwe winst, vanaf hoe het is gevallen, waarop en door wie. Ik betwijfel of de VVD het avontuur nog een keer met hem aangaat, NSC is in de peilingen al weggevaagd en dan hou je alleen de allerkleinste partijen over. Dan kan Wilders wel weer heel groot worden, maar bestaat de kans dat hij opnieuw met lege handen staat.’

Van Scherrenburg: ‘Hij is geen premier, maar speelt het wel. Geert gaat zijn goddelijke gang en we hebben na de voetbalrellen in Amsterdam kunnen zien waar dat toe leidt. Waarom stond hij op Schiphol als een soort staatsman de Israëlische delegatie op te wachten? Dat is zijn taak helemaal niet.’

'Hij begrijpt niet veel van de Nederlandse politieke verhoudingen als ie echt denkt dat hij premier had kunnen worden. Die gedachte is slechts ijdelheid'

Mens: ‘Hoe zou hij dat in hemelsnaam hebben moeten combineren met zijn rol binnen de PVV? Wilders is partijleider, fractievoorzitter, penningmeester... eigenlijk alles in één. Als premier had hij wel een dikke middelvinger kunnen opsteken naar de mensen die hem jarenlang probeerden weg te pesten. Het voordeel dat hij nu heeft is het vrijer kunnen opereren in het publieke debat.’

Van der Wulp: ‘Hij vindt het jammer, maar ook wel prima. Hij pakte zijn verlies, nam daarmee de andere regeringspartijen in de houdgreep, heeft nu een minister-president waar hij een beetje tegenaan kan schoppen en kan zelf de eenheid binnen zijn fractie bewaren.’

Van Baarle: ‘Ik twijfel eraan of hij dat überhaupt wel ambieerde. Nu heeft hij de macht én draagt hij geen enkele verantwoordelijkheid. Hij blijft zijn extreemrechtse gedachtegoed uitventen en de regering ertoe bewegen daarin mee te gaan.’

Van Rossem: ‘Hij begrijpt niet veel van de Nederlandse politieke verhoudingen als ie echt denkt dat hij premier had kunnen worden. Die gedachte is slechts ijdelheid, want dat gaat echt nooit gebeuren. Alleen al omdat je op internationaal vlak dan geen hoge ogen gooit. Daar is Wilders totaal ongeschikt voor.’

Kampers: ‘Ik denk dat hij überhaupt blij mag zijn dat hij mee mag regeren. Dat hij zich op die manier kan laten zien is voor hem veel belangrijker.’

Tijdens de campagne werd hij ‘Geert Milders’ genoemd. Was dat een tijdelijk trucje of de nieuwe Geert? 

Vlam: ‘Ik denk dat hij vooral een heel goede politicus is die op sommige momenten zijn boodschap iets sterker aanzet om nieuwe aandacht voor het onderwerp te genereren. Dat is het vak en echt niet zo uniek. Geert heeft alleen vaak en veel moeten vechten omdat hij dat deed vanuit de oppositie.’

Wester: ‘Hij heeft zaken uit zijn programma moeten laten vallen en daar is een deel van de achterban teleurgesteld over. Ze geven hem nu het voordeel van de twijfel en blijven geloof houden in hun ‘stoere Geert’ zolang hij ingrijpt op belangrijke issues. Of het rechtsstatelijk of juridisch allemaal wel klopt, maakt de meesten niets uit.’

Van Scherrenburg: ‘Op X verkondigt hij dat de burgemeester van Amsterdam moet opdonderen en dat asielzoekers gedeporteerd moeten worden. Daarin zie ik geen andere Wilders.’

Mens: ‘Hij heeft duidelijk aangegeven weer een keer mee te willen regeren en is daarvoor bereid om extreme standpunten uit het verleden in de koelkast te zetten. Dat is per definitie tijdelijk, maar over de hele linie vind ik hem wel milder geworden.’

Van der Wulp: ‘Nou, nee. Hij is ooit de politiek ingegaan om de islam te bestrijden en daar is hij niet anders over gaan denken. Hij is echter slim genoeg om te beseffen dat je in campagnetijd je toon soms wat moet matigen om een grotere groep aan te spreken. Het vorige VVD-kabinet wilde niet meer samenwerken met D66 en GroenLinks-PvdA, dus ze moesten zijn gematigde kant op komen.’

Van Baarle: ‘Een pyromaan kan tijdelijk zijn aansteker inleveren, maar steekt diep vanbinnen nog steeds graag de boel in brand. Door termen als ‘omvolking’ ineens een ‘zorgelijke demografische ontwikkeling’ te noemen geeft hij het beestje een andere naam, maar hij bedoelt gewoon hetzelfde. Wilders is geen snars veranderd en probeert, door zaken net even anders te benoemen, zijn giftige en racistische standpunten langzaamaan te normaliseren in ons land.’

Van Rossem: ‘Zijn wonderlijke en nergens op gebaseerde overtuigingen zijn niet structureel veranderd. Hij is per slot van rekening van mening dat een kleine minderheid van moslims in Nederland al jaren op het punt staat om hier de macht over te nemen.’

Kampers: ‘Dit is inderdaad de nieuwe Geert, ook omdat hij nu een andere rol moet aannemen. Bovendien is het voor zijn geloofwaardigheid en toekomst beter zich milder op te stellen. Mensen die jaren geleden nog riepen nooit op de PVV te zullen stemmen, denken daar nu toch anders over.’

'Wilders is geen snars veranderd en probeert, door zaken net even anders te benoemen, zijn giftige en racistische standpunten langzaamaan te normaliseren in ons land'

Is hij zijn beloftes nagekomen?

Vlam: ‘Ik denk voor zijn kiezers wel. Dat blijkt ook wel uit het feit dat hij er nog steeds zo ontzettend goed voor staat in de peilingen. Op immigratiebeleid en in de zorg moet nog heel veel gebeuren, maar een olietanker kun je nu eenmaal niet in een jaar tijd enorm van koers laten veranderen. Daar is echt meer voor nodig.’

Wester: ‘Vooral op het gebied van wonen, gezondheid en asiel hoor ik enkel harde taal, maar is er nog niks geleverd.’

Van Scherrenburg: ‘Voor iedereen zou de zon gaan schijnen, maar we zitten nog altijd met een dik wolkendek. Stoere praatjes, weinig maatregelen en overal wordt op bezuinigd. Beloofde voorspoed blijft vooralsnog uit.’

Mens: ‘Vierenhalve maand na de beëdiging van het kabinet is er vooral veel onderhandeld. Met name minister Faber had veel meer kunnen doen. Tegelijkertijd merk je dat er achter de schermen door de PVV wel degelijk gewerkt wordt aan het strengste immigratiebeleid ooit.’

'Onderhandelingen zijn verworden tot wedstrijdjes op X, waarbij ze elkaar het licht in de ogen niet gunnen. We kijken naar een stelletje amateurs zonder verstand van cijfers'

Van der Wulp: ‘Veel punten zijn makkelijker weggeven in de formatie omdat er voor Wilders maar twee dingen echt belangrijk zijn: een lager eigen risico in de zorg en het asielvraagstuk. Dat eerste wordt een halvering in 2027. Dat tweede is in de praktijk nog onzichtbaar. De eerste wetten zijn echter aanstaande. Daarin heeft hij een omslag bewerkstelligd.’

Van Baarle: ‘Wilders beloofde mensen tegemoet te komen in de portemonnee door bijvoorbeeld benzine goedkoper te maken, de btw op boodschappen af te schaffen en het eigen risico volledig in de ban te doen, maar die mooie campagnewoorden staan allemaal weer bij het grofvuil. Dat maakt hem op den duur totaal ongeloofwaardig.’

Van Rossem: ‘De chaos waarin we zaten, is alleen maar verder vergroot. Iedereen lacht Amerika uit omdat ze met Trump zitten, maar wij hebben mevrouw Faber die er weinig van bakt.’

Kampers: ‘De kritiek op Faber is niet helemaal terecht. Er ligt op dit moment best een streng pakket aan asielmaatregelen en dat is de eerste stap in de goede richting. De VVD heeft ingeleverd omdat ze het lieten afweten, daar kan de PVV nu wat tegenover stellen.’

Hoe levensvatbaar is dit kabinet. Met andere woorden: hoe groot is de kans dat het voor het einde van de rit valt?

Vlam: ‘Best wel groot. Het is natuurlijk een beetje een bende. Er heerst verdeeldheid onder de partijen en NSC is een lastige, onbetrouwbare partner gebleken.’

Wester: ‘Als ik een glazen bol had, dan stond ik wel op de kermis. Wat je vaak ziet, is dat een kabinet dat met tegenwind van buiten moet regeren, intern ijzersterk is. Deze vier missen dat vanwege de waslijst aan onberekenbare factoren in dit kabinet. Persoonlijk denk ik dat dit team geen heel lang leven beschoren is.’

Van Scherrenburg: ‘Megagroot. Onderhandelingen zijn verworden tot wedstrijdjes op X, waarbij ze elkaar het licht in de ogen niet gunnen. We kijken naar een stelletje amateurs zonder verstand van cijfers.’

Mens: ‘Deze instabiele samensmelting van partijen gaat het waarschijnlijk niet redden, al zie ik het op korte termijn niet vallen. Daar heeft niemand op dit moment baat bij.’

Van der Wulp: ‘Alleen Wilders zou nu profiteren van nieuwe verkiezingen, omdat hij het hoogst in de peilingen staat. Zakt hij onder de dertig zetels, pas dan wordt het voor de VVD interessant. Dit kabinet is een risicokabinet.’

Van Baarle: ‘Het kan mij niet snel genoeg klappen en ik denk dat dat ook wel gebeurt. Dit kabinet rammelt inhoudelijk aan alle kanten. De onderlinge verhoudingen zijn bar slecht, bij elke gelegenheid vliegen PVV, VVD, NSC en BBB elkaar in de haren. Ze worden het moeilijk met elkaar eens en leveren daarom niet. De seinen voor een lange, succesvolle samenwerking staan daarom vrij duidelijk op rood.’

Van Rossem: ‘Het is uiteindelijk niet aan de bevolking, maar aan een Kamermeerderheid om nieuwe verkiezingen uit te schrijven.’

Kampers: ‘Ik ga er niet van uit dat de vier jaar worden volgemaakt. Voor een groot deel vanwege Pieter Omtzigt.’

'Trump en Wilders worden gezien als een soort menselijke sloopkogel tegen het bestaande systeem. En ze gaan naar dezelfde kapper'

Wat betekent de terugkeer van de Amerikaanse president Donald Trump voor dit kabinet

Vlam: ‘Wilders heeft met Trump een bondgenoot in de Verenigde Staten. In het verleden bezocht hij bijeenkomsten van rechtse Republikeinen en hij heeft het idee dat de wind die momenteel in Nederland waait ook in Amerika mensen pijn doet. Ideologisch zitten beide mannen op één lijn, maar we hebben niet overal een even goed belang bij. Denk aan het extreme scenario waarin Amerika de NAVO verlaat.’

Wester: ‘Dit gaat ons veel geld kosten. We zijn een exportland en dat zal met zijn komst worden bemoeilijkt. En hoe zit het qua internationale verhoudingen als niemand nog weet wat hij van plan is met bijvoorbeeld Noord-Korea, Taiwan en het Midden-Oosten?’

Van Scherrenburg: ‘Voor Wilders is het één groot feest. Die ziet zijn radicaal-rechtse familie alleen maar groter worden. Hij was dan ook een van de eersten die hem feliciteerde. Voor de rest van ons is het slecht nieuws.’

Mens: ‘Dat Trump aan alle NAVO-landen om een nog hogere bijdrage aan defensie zal vragen. Hij zal daarbij gaan dreigen met handelstarieven, want hij komt machtiger dan ooit het Witte Huis binnen. Niet alleen krijgt hij een enorm mandaat, maar ook hebben de Republikeinen een meerderheid in het Huis van Afgevaardigden en de Senaat.’

Van der Wulp: ‘Dat we meer op eigen benen moeten staan wat betreft defensie. Dat zal ongetwijfeld tot spanningen leiden, want waar haal je dat dan vandaan? Trump brengt onvoorspelbaarheid terug op het wereldtoneel.’

Van Baarle: ‘Aan de ene kant zal Wilders zich daardoor gesterkt voelen om nog radicaler te worden. Tegelijkertijd wordt het natuurlijk ook een inhoudelijke uitdaging als het gaat om bijvoorbeeld de oorlog in Oekraïne en het klimaat, als Trump een solistische koers gaat varen. De vraag die dan op tafel komt: wat wordt de houding van Europa? Daarin zie ik het beide continenten niet snel eens worden.’

Van Rossem: ‘Ik lees in de krant dat het een opsteker is voor Wilders, maar dat zie ik niet zo. De effecten van Trump voor de Nederlandse economie zullen waarschijnlijk nadelig zijn.’

Kampers: ‘Ik denk dat dit kabinet er gebruik van gaat maken. Dat ze vaak zullen reageren in de richting van Amerika.’

Waarin lijken de twee op elkaar en in welke zin verschillen ze?

Vlam: ‘Op het gebied van buitenlands beleid treedt Trump graag solistisch op, terwijl een klein land als Nederland juist gebaat is bij bondgenoten waar we op kunnen rekenen. Dat maakt dat ze anders tegen bepaalde vraagstukken aankijken.’

Wester: ‘Ze voelen beiden de tijdgeest aan en profiteren daarvan.’

Van Scherrenburg: ‘Voor het eerst ben ik blij met ons meerpartijenstelsel, waardoor we niet hoeven te kiezen tussen de één of de ander. Wilders wil de EU van binnenuit uithollen, maar heeft met anderen te maken. Trump is wat dat betreft minder makkelijk in het gareel te houden en dus gevaarlijker.’

Mens: ‘Ze worden gezien als een soort menselijke sloopkogel tegen het bestaande systeem. En ze gaan naar dezelfde kapper.’

'Ik ken hem als een vriendelijke man. Scherp, gevat, humoristisch. Iemand waar je als journalist alles aan kunt vragen'

Van der Wulp: ‘Ze zijn niet bang om mensen tegen zich op te zetten. Trump is een tikkeltje meer een narcist. Wilders heeft in de formatie laten zien wat makkelijk compromissen te kunnen sluiten.’

Van Baarle: ‘Dat ze beiden een verhaal bouwen op angst en haat in de richting van mensen die wat minder op hen lijken. Wilders en Trump bedrijven politiek op basis van een totaal gebrek aan respect voor de rechtsstaat en hebben weinig op met media met een voor hun onwelgevallige mening. Ze ondermijnen instituties, verspreiden fake news en complottheorieën en wakkeren haat tegen minderheden aan.’

Van Rossem: ‘Ze vertegenwoordigen beide grote groepen mensen die zich niet gehoord voelen, zich afvragen of ze aan het einde van de maand de rekening nog wel kunnen betalen en waar dat dan aan ligt. Zijn dat de buitenlanders, de asielzoekers of de elite? Dwars door wijken, gezinnen en families heen staan mensen recht tegenover elkaar.’

Kampers: ‘Het zijn allebei populistische figuren die naar de mond van de mensen praten. Dat is ook hun succes. Gewoon zeggen wat de rest denkt, dan kom je een heel eind.’

Wilders leeft al twintig jaar beveiligd. Welke wissel trekt dat op hem?

Vlam: ‘Hij heeft een heel grote opoffering gedaan die emotioneel een hoge tol eist. Ik kan me voorstellen dat je daardoor ook anders in de wedstrijd staat. Dat je misschien wat cynischer wordt. In de media was veel te doen om de fakkeldrager voor de woning van Sigrid Kaag en hoewel dat verschrikkelijk is, staat dat niet in verhouding tot wat Wilders de afgelopen jaren aan bedreigingen heeft gehad. Door sommige progressieve partijen wordt weleens de suggestie gewekt dat hij dat door zijn ferme uitspraken over zichzelf afroept. Schandalig.’

Wester: ‘Geert Wilders kan niet even naar een terrasje, de sportclub, een bioscoop of het stadion en komt daardoor eigenlijk alleen maar in zijn rol als politicus in aanraking met anderen. Dat is een dramatisch leven.’

Van Scherrenburg: ‘Daar kunnen wij ons als vrij levende mensen geen voorstelling van maken. Beveiligd moeten worden heeft zijn haat tegen alles wat moslim is natuurlijk ook gevoed. Iets wat ik me menselijkerwijs dan ook wel weer kan voorstellen. Als jij door fanatici gedwongen bent de kroeg en het zwembad te mijden, dan is dat de hel. Als hij stopt in de politiek, dan vervalt ook zijn beveiliging. Hij is daardoor aan twee kanten veroordeeld.’

Mens: ‘Vanuit mijn psychologie van de koude grond kan ik me best voorstellen dat je daar radicaler van wordt.’

Van der Wulp: ‘Het heeft ook invloed op hoe hij met mensen omgaat en zijn partij organiseert. Wilders vertrouwt nog maar heel weinig mensen.’

Van Baarle: ‘Ik kan alleen maar speculeren hoe verschrikkelijk dat voor hem en zijn familie moet zijn. Ik vind niet dat hij in onveiligheid mag leven en kan me voorstellen dat bewaakt worden een enorme impact op hem heeft. Tegelijkertijd keur ik ook af dat hij dat juist bij tijd en wijle opvoert om de meest vreselijke dingen te kunnen roepen.’

Van Rossem: ‘Dat is tragisch. Ik weet niet hoe groot de risico’s in feite zijn, maar in toenemende mate moeten allerlei mensen beveiligd worden om wat ze zeggen. Dat werkt dan weer aanstekelijk om een aanslag te plegen en daar hebben we dan ook geen sluitende oplossing voor.’

Kampers: ‘Hij heeft ermee leren leven.’

Hoe is kattenliefhebber Wilders als mens?

Vlam: ‘Omdat ik in Amerika veel Trump-kiezers heb ontmoet, weet ik dat fanatiekelingen aan het einde van de dag ook gewoon normale mensen zijn die zich zorgen maken. Met kinderen die het goed doen op school en zondag bij wijze van spreken naar de kerk gaan. Ik denk dat het imago wat Wilders projecteert bewust gekozen is omdat hij sterk wil overkomen.’

Wester: ‘Ik heb altijd een prima verstandhouding met hem gehad. We kennen elkaar bijna veertig jaar, nog uit de tijd dat we, hij als jonge medewerker van de VVD en ik van het CDA, samen in dezelfde tram of bus zaten. Soms heb ik het idee dat hij door de omstandigheden waarin hij zit een eenzaam mens geworden is.’

‘Ik denk dat hij een grotere bijdrage heeft geleverd dan Pim Fortuyn, die de weg voor hem heeft geëffend'

Van Scherrenburg: ‘Op persoonlijk vlak krijg ik geen hoogte van hem. Ik zat een paar keer heel gezellig met hem te kletsen voor aanvang van een talkshow, waarna hij een hele tirade tegen me afstak toen de camera aanging. Een verschil van dag en nacht.’

Mens: ‘Als een zachtaardige man met humor, die niet heel veel televisie kijkt. Tijdens de commercial break van Vandaag Inside zei hij klaar te zijn voor de tweede helft. Hij had geen idee dat het hele programma er, op 6 minuten na, al op zat.’

Van der Wulp: ‘Als je hoort over de mate van afstand die zelfs zijn eigen medewerkers in de fractie nog tot hem hebben omdat hij echt de baas is, dan is dat toch wel bijzonder. Wilders is niet de man die even koffie voor een collega gaat halen, omdat hij simpelweg niet overal kan komen. Die ruimte met grote roltrappen die je altijd op televisie ziet, daar was hij tot voor kort nog nooit geweest.’

Van Baarle: ‘Daar kan ik echt geen antwoord op geven. Daar spreek ik hem, buiten debatten om, te weinig voor.’

Van Rossem: ‘Geen idee. Ik ken hem niet. Al moet ik zeggen dat ik ook als mens geen groot geloof in hem heb. Hij kan mensen ronduit onfatsoenlijk behandelen.’

Kampers: ‘Ik ken hem als een vriendelijke man. Scherp, gevat, humoristisch. Iemand waar je als journalist alles aan kunt vragen. Dat maakt de drempel om op hem af te stappen niet hoog. Anders dan bijvoorbeeld bij Sigrid Kaag, die altijd moeilijk staat te kijken.’

Wanneer is voor Wilders zijn politieke loopbaan geslaagd?

Vlam: ‘Als hij een koersverandering heeft bewerkstelligd. Hij verzet zich tegen de progressieve cultuur waarin te weinig oog is voor laagopgeleiden en hoogopgeleiden te veel voor het zeggen hebben.’

Wester: ‘Hij kan in zekere zin niet stoppen omdat hij in het politieke domein actief moet blijven om beveiligd te blijven worden. Zodra hij daarmee stopt, verval je in de private beveiligingswereld.’

Van Scherrenburg: ‘Als hij premier is.’

Mens: ‘Het strengste asielbeleid en het stoppen van islamisering in ons land zou hij als een mooie bekroning op zijn loopbaan zien.’

'Soms heb ik het idee dat hij door de omstandigheden waarin hij zit een eenzaam mens geworden is'

Van der Wulp: ‘Zijn politieke loopbaan is al ongelooflijk veel succesvoller dan hij zelf had gedacht. Uiteindelijk zit hij in de politiek omdat hij vindt dat de islam de Nederlandse manier van leven bedreigt. Ik denk dat hij pas echt helemaal tevreden is als hij het gevoel heeft dat hij daar iets aan heeft kunnen doen.’

Van Baarle: ‘Wanneer zijn ideaalbeeld van een Nederland zonder de islam gerealiseerd is en zijn boodschap daarover steeds meer geaccepteerd wordt. Het is zijn strategie om daarin steeds een stap verder te gaan, voortdurend met andere bewoordingen te komen en als het zo uitkomt weer even wat gas terug te nemen. Net zolang tot andere politieke partijen daarin meegaan.’

Van Rossem: ‘Ik denk nooit, omdat het stopzetten van de asielmigratie nooit gaat gebeuren. Als politicus kan hij als mislukkeling beschouwd worden.’

Kampers: ‘Hij is al aardig op weg door mee te regeren. Dat is al een overwinning op zich.’

Als hij morgen zou vertrekken, wat is dan zijn nalatenschap?

Vlam: ‘Ik denk dat hij een grotere bijdrage heeft geleverd dan Pim Fortuyn, die de weg voor hem heeft geëffend. Anno 2024 spreken zowel linkse als rechtse partijen anders over immigratie dan in de jaren negentig.’

Wester: ‘Hij heeft Nederland behoorlijk opgeschud en bepaalde sentimenten blootgelegd. Politieke partijen erop gewezen dat je bepaalde gevoelens in ons land niet kunt negeren.’

Van Scherrenburg: ‘Zijn werk in de luwte heeft het laatste jaar een enorme vlucht genomen. Nu zie je pas echt hoe ongelooflijk veel mensen zijn denkbeelden over migratie delen. Wel heeft hij de normale moslim te negatief in een hoek gezet.’

'Hij heeft invloed gehad door het politieke midden naar rechts te trekken. Uitspraken die tien jaar geleden als extreem werden gezien, kunnen nu wel door de beugel'

Mens: ‘Dat hij de grootste islamcriticus en een kind van Fortuyn was, die dat als enige op een duurzame politieke manier heeft kunnen uitdragen. Hij heeft het langer volgehouden dan korte succesnummers Rita Verdonk en Thierry Baudet.’

Van der Wulp: ‘Hij heeft invloed gehad door het politieke midden naar rechts te trekken. Uitspraken die tien jaar geleden als extreem werden gezien, kunnen nu wel door de beugel.’

Van Baarle: ‘Dat hij racisme en het gif van moslim en islamhaat heeft genormaliseerd in de Nederlandse politiek. Dat hij de verdeeldheid op een verschrikkelijke manier heeft aangewakkerd met alle effecten van dien die dat heeft op minderheden. Mensen met een migratieachtergrond voelen zich door hem onveilig en verweest in hun eigen land.’

Van Rossem: ‘Als een man die twintig jaar lang een mythologie verdedigde die met de werkelijkheid niets te maken heeft. Iemand die onze samenleving polariseerde en er in de geschiedenis niet best af komt.’

Kampers: ‘Niet als groot verbinder. Wel als man die recht voor z’n raap was.’