Wie vermoordde de president zonder land?

De president zonder land reed op maandagochtend 15 juli 2019 van zijn woonplaats Afferden in het Land van Maas en Waal naar het stadje Abcoude bij Amsterdam. De Opel Vivaro stopte na anderhalf uur in de Hoogstraat, Festim Avdulla Lato stapte daar uit. Hij was kalend en corpulent en had zilvergrijze stoppeltjes op zij hoofd die hij met wat gel overeind probeerde te houden. Hij droeg een donkerblauw pak, een wit overhemd, een roodblauwgestreepte stropdas en bruine schoenen. In zijn linkerhand had hij een bruine aktetas met een slot.

Festim Lato werd in 1976 geboren in de Albanese stad Vlorë. Hij had een tweelingbroer genaamd Xhemil en belde elke dag met zijn moeder Daeja. Hij werd als tiener veroordeeld voor diefstal en vluchtte naar Nederland. Hij trouwde een Turkse vrouw met de Nederlandse nationaliteit, kreeg drie kinderen en scheidde. Hij begon een bedrijf om landbouwmachines vanuit Nederland te exporteren en had er altijd handeltjes naast. Hij verhuisde met enige regelmaat en kwam terecht in het Gelderse Afferden, een plaatsje met 1670 inwoners in de gemeente Druten. Hij huurde daar een vrijstaand wit huis met twee verdiepingen aan de Kerkdam.

Hij was de president van de niet-erkende republiek Chameria, een streek in Griekenland met twee keer de omvang van Gelderland. Hij reisde nooit alleen en had vrijwel altijd Albanese bodyguards bij zich. Er gingen geruchten dat hij een geheim agent van de Mossad was. Anderen beweerden dat hij voor de CIA werkte. Een Albanese kennis wist zeker dat hij had gevochten in de Kosovo-oorlog en in Noord-Macedonië. In Kosovo redde hij de broer van de latere president. Die werd in zijn schouder geschoten en verloor veel bloed. Festim Lato nam hem op zijn rug en sleepte hem zeven uur door de sneeuw in veiligheid. Festim Lato kreeg hier een medaille van de Kosovaarse overheid voor. Volgens sommige mensen is dit een van de vele mythes die hij over zichzelf verzon. Hij was een fantast die kracht wilde uitstralen en zijn leven vaak net iets mooier maakte. In De Telegraaf werd hij een ‘superoplichter’ genoemd.

De president zonder land liep door de Hoogstraat in Abcoude naar groentewinkel Noort Groente & Zo. Hij kocht een bakje blauwe bessen en ging om iets voor elven naar binnen bij café De Eendracht. Aan een grote houten leestafel lazen mannen De Telegraaf. Op een groot zwart schoolbord stond dat een smokey rib van een Baambrugse big 17,50 euro kostte. Op het terras dronken mensen koffie in de zon. Kinderen speelden in de kinderhoek.

Chameria, Chameria, moeder Albanië wacht op jou, Kosovo wacht op je in tranen, al hon­derden jaren zijn jullie gescheiden

Festim Lato had een zakelijke afspraak met een ondernemer die ‘de Israëliër’ werd genoemd. Na het eerste drankje maakte hij een selfie die hij op zijn website plaatste. Dat deed hij graag en veel. Festim Lato was een ijdele man en hij wilde zijn volk altijd laten zien waar hij mee bezig was. De ontmoeting met de Israëliër duurde iets langer dan een uur. Op camerabeelden is te zien dat Festim Lato in een goed humeur leek toen hij café De Eendracht verliet. Hij liep over een pleintje richting foodtruck El Pollo Loco. Op een tekening stond een kip met een sombrero en de slogan: ‘De te gekke kip!’ Mannen, vrouwen en kinderen in zomerkleding aten ambachtelijke ijsjes bij foodtruck La Dolce Vita. De vier mensen met wie Festim Lato naar Abcoude was gekomen, wachtten op de parkeerplek. Een van hen was de Nederlandse diplomaat Jeroen Zandberg. Festim Lato zou eigenlijk met hem naar Den Haag rijden, maar Lato veranderde zijn plannen en hij liep terug richting café De Eendracht in Abcoude. De Israëliër kwam voorrijden in zijn donkerblauwe sportwagen MG TF 135. Festim Lato stapte in. Ze reden over de Hulksbrug Abcoude uit en de man die de Israëliër werd genoemd, zette Festim Lato af in de buurt van Abcoude. Het was rond 12.30 uur op maandag 15 juli 2019. Het was de laatste keer dat de president zonder land levend is gezien.

Kogelvrij vest

Het filmpje staat op Facebook. De president zonder land draagt legerschoenen, een kaki-groene broek en een T-shirt in camouf lagekleuren. Om zijn nek hangt een Albanese vlag en in zwarte letters ‘Chameria’. Hij kijkt de camera in. Met zijn rechterhand houdt hij een pistool vast. Er wordt oosterse muziek gespeeld. Een mannenstem zingt: ‘Festim Lato, commandant van Cham. Wij beloofden nationale eenwording. Met het Chameriaanse bevrijdingsleger zullen wij alle Albanese regio’s verenigen.’ Er staan ook foto’s op Festim Lato’s Facebookpagina. Op een ervan pronkt hij met een automatisch wapen. Hij draagt een kogelvrij vest en poseert bij een bordje waarop staat Warrior Assault Systems. Dat is een Brits bedrijf dat militaire spullen verkoopt.
Commandant Lato woonde al jaren in Nederland toen hij naar een notaris ging om de Democratische Stichting voor Chameria op te zetten. Hij had een droom en dat was zijn volk, de Cham, te laten terugkeren naar het land van hun voorouders. Hij zamelde geld in voor de onafhankelijkheidsstrijd en organiseerde demonstraties om de Chamse zaak onder de aandacht te brengen. Hij ontmoette Jeroen Zandberg, diplomaat voor de UNPRO, een organisatie die opkomt voor niet-erkende staten, zoals Somaliland en West-Papoea. Chameria hoorde daar volgens Festim Lato ook bij en Zandberg en hij trokken jaren met elkaar op. Festim Lato’s land moest worden erkend en de hele wereld moest eindelijk eens weten dat perfide Grieken de Chamerianen in 1944 uit hun paradijs hadden verdreven. Er was een vergeten genocide op de Cham gepleegd. Rond de twaalfhonderd Chamerianen werden vermoord en duizenden Chamerianen moesten hun huizen, spullen en land achterlaten. Mannen, vrouwen en kinderen liepen met tasjes en koffers naar Albanië of Turkije. Meer dan duizend mensen overleefden de verbanning niet. Volgens de Grieken hadden ze geheuld met de nazi’s en de soldaten van Mussolini. Een leugen, volgens Festim Lato.

Hij kroonde zich op 20 oktober 2016 tot president van Chameria. In zijn tuin in Afferden werden ceremoniën en militaire marsen gehouden. Aan drie masten op het erf hingen de Nederlandse, Amerikaanse en een Chameriaanse vlag. Mannen in legerkleding stonden in de houding bij de haag. Ze droegen blauwe baretten en marcheerden met rode doeken waarop stond ‘Chameria’. Ze salueerden naar de president. Festim Lato had een blauw pak aan en hij riep: ‘Beste soldaten, eer aan het vaderland!’

Festim Lato zette een Republiek van Chameria-website op en begon zijn eigen tv-kanaal: RÇTV Republika e Çamërisë. De president begon de uitzendingen met: ‘Goedenavond vanuit het hoofdkwartier van het Chameriaanse bevrijdingsleger.’ In een filmpje staat in grote witte letters: ‘Hij is de stem van de verdreven Cham. Hij bezoekt wereldwijd ambassades en informeert ambassades en diplomaten. Hij vecht voor de gerechtigheid van Chameria.’

Een hand van Mark Rutte

Hij vloog in 2017 met Jeroen Zandberg naar Edinburgh om zijn land te laten inschrijven bij de Organisatie van Niet-Vertegenwoordigde Naties en Volkeren. Zandberg en een collega namen de president mee op een tiendaagse tour om te leren van andere landjes en ze bezochten San Marino, Monaco en San Marino. Zandberg en Lato lobbyden vaak in Den Haag en de president zonder land schudde onder meer Mark Rutte de hand. Hij kocht dure pakken en ging geregeld langs in het Europees Parlement. Hij maakte veel selfies met politici en plaatste die op de Republiek van Chameria- website. Hij leidde demonstraties in Den Haag en eiste schreeuwend in een megafoon dat zijn republiek werd erkend.

In september 2017 werd de Chameriaanse grondwet gepresenteerd. Dat gebeurde in het Vredespaleis in Den Haag. Hij nodigde Nederlandse zakenmensen uit voor handelsreizen naar Albanië. De investeerders zouden grote opdrachten in Chameria krijgen als Festim Lato’s staatje eindelijk onafhankelijk was verklaard. Er werden speeches gehouden, genodigden zwaaiden met Nederlandse en Chamerische vlaggen. Chamerische singersongwriters zongen liedjes met teksten als: ‘Chameria, Chameria, moeder Albanië wacht op jou, Kosovo wacht op je in tranen, al honderden jaren zijn jullie gescheiden.’ Toch wel vreemd: de president was zelf nooit bij die handelsreizen aanwezig. Chameria moest van Festim Lato ook een nationaal voetbalelftal hebben en de president stelde zichzelf aan als bondscoach. De eerste interland van de niet-erkende Republiek Chameria was op 17 juni 2017 in Den Haag op een toernooi voor niet-erkende landen. Eerste wedstrijd tegen Iraaks Koerdistan: 6-0 winst. De volgende wedstrijd was tegen Ambazonia, een zelfverklaarde staat uit zuidwest-Kameroen. 3-1 voor Chameria. De finale was tegen FC Umubano uit Burundi. 3-2 voor Chameria. De president had zijn land naar de titel geleid en hij nam de beker in ontvangst en stond prominent op de overwinningsfoto. Bondscoach Lato droeg een goudkleurig pak met een goudkleurige stropdas en hij vond het niet nodig zijn zonnebril af te zetten. Na af loop strooide hij met geld en rondjes en hij vertelde een journalist ‘trots’ op zijn jongens en zijn land te zijn.

Hij zette de Chamerische voetbalfederatie op en benoemde een minister van Sport. Dat deed hij vanuit zijn hoofdkwartier in Afferden. Aan de muren hingen Chameriaanse vlaggen. Hij zette stapelbedden in het witte huis aan de Kerkdam.

Daar sliepen soms meer dan tien Kosovaren, Albanezen of Chamerianen. Inwoners van Afferden klaagden over de vlaggen op zijn erf en wie waren toch al die mensen? Een voorbijganger beweerde ‘een privéleger’ in de tuin te hebben gezien. Een fractielid van Dorpslijst Afferden toonde zich ‘geschokt’ en eiste een onderzoek. Het huis viel haar ‘al langer op’, het zag ‘er anders, onverzorgder uit’. Volgens de gemeente werd ‘de woning al in de gaten gehouden’. De burgemeester had zelfs contact opgenomen met de politie. Dat deed ze ‘vanuit het onderbuikgevoel dat er iets niet pluis was’, stond in De Gelderlander.

Nachtelijke schoten

Er was inderdaad iets niet pluis met Festim Lato. In 2017 werd de auto van zijn vriendin in Scherpenzeel in de fik gestoken. De brand sloeg over naar het huis. Dat had voor politieke bondgenoten en zakenpartners een teken kunnen zijn dat hij vijanden had. De president was al eens in zijn linkerdijbeen geschoten. Dat gebeurde op 11 juni 2012 in Elst. Een getuige zag laat op de avond traag een auto over de Rijksstraatweg rijden. Een Elstenaar genaamd Hendrik had even verderop een huis verhuurd aan een Griek met een bandenhandeltje. Buurtbewoners klaagden geregeld over lawaai, troep, overlast. Er hingen besnorde sujetten rond die raki zopen, zongen en knokten en er kwamen steeds meer auto’s met kentekens uit verre landen aanrijden.

Diep in de nacht klonken er schoten. ‘Mannen vlogen alle kanten op om de kogelregen te ontwijken,’ stond in het AD. De politie trof negen Albanezen op de plaats delict aan. Twee van hen waren gewond. Wat deden zij daar, wat was er gebeurd? Alleen Festim Lato zei daar iets over. Tegen de politie verklaarde hij president van de Democratische Stichting voor Chameria te zijn. Er waren hem ‘miljoenen’ geboden als hij zou aftreden. De rechtszaak was in 2015. Volgens de aanklager was het een dubbele poging tot moord.

Festim Lato was een handeltje begonnen in Chameriaanse paspoorten. 500 euro, wie maakte hem los?

In 2018 werd er opnieuw een inval gedaan in het witte huis aan de Kerkdam. Agenten zagen stapelbedden en een verdacht volle koelkast en ze namen twee handwapens en een nepwapen in beslag. Aan waslijnen hingen tientallen uniformen. Het witte huis werd een paar maanden gesloten. Bij een nieuwe overtreding zou de president een nieuw onderkomen moeten zoeken. Festim Lato leek hierna iets voorzichtiger te worden, maar er bleven merkwaardige dingen in het witte huis gebeuren. De president was een handeltje begonnen in Chameriaanse paspoorten. 500 euro, wie maakte hem los? Festim Lato toonde in een filmpje dat hij er zelf al een had. Er stond op ‘Pasaportë Republika E Camërisë’. Het werd op 1 februari 2019 uitgegeven en was geldig tot 1 februari 2024. Onder het kopje ‘nationaliteit’ stond Camërisë/Cham. In een filmpje kust hij de Chamerische vlag terwijl hij het paspoort omhoog houdt. Volgens Festim Lato was het paspoort geldig in de meeste Europese landen en je kwam er zonder problemen Canada en de Verenigde Staten mee binnen.

Dat was een leugen en de president deed meer illegale dingen. Hij vervalste handtekeningen van politici en verzon subsidietoekenningen van de EU aan Chameria. Hij betaalde leningen niet terug en had hoge schulden. Reden waarom hij bij handelsreizen nooit mee naar Albanië reisde: hij was in 2014 bij verstek tot twee jaar gevangenis veroordeeld er stond nog een arrestatiebevel voor hem uit. Volgens het vonnis was dit voor fraude met zijn Democratische Stichting voor Chameria. In een Albanese krant stond na zijn verdwijning: ‘Hij werd in Albanië persona non grata verklaard en voormalig premier Sali Beriaha verbood hem naar Albanië te komen.’

Ook in Kosovo was hij ‘aangeklaagd en beschuldigd van fraude met duizenden euro’s, die hij van verschillende burgers had afgenomen onder de rechtvaardiging van de zaak-Chameria’. Festim Lato werd in april 2019 failliet verklaard door rechtbank Gelderland, afdeling Zutphen. Hij had onder meer 200.000 euro schuld aan een bedrijf. De president zette zijn strijd om een onafhankelijk Chameria ogenschijnlijk onbewogen voort en begin juli 2019 sprak hij met zijn vriend en medestrijder Ali Aliu in het Duitse Oberhausen over een expositie over de genocide op de Cham in 1944. Een week later was de president zonder land verdwenen.

Verdachte vuilniszak

Het was vrijdag 19 juli 2019 toen een man op een boot een ‘verdachte vuilniszak’ zag drijven in het Amsterdam-Rijnkanaal, ter hoogte van Nigtevecht, op vier kilometer van Abcoude. De politie werd gebeld. Er dreven nog meer vuilniszakken. Daar zaten in stukken gesneden lichaamsdelen in. Dna-onderzoek wees uit dat het Festim Lato was. Hij was eerst gemarteld. Zijn kleren, schoenen, Rolex en aktetas zijn nooit gevonden.

Wie martelde, vermoordde en sneed de president zonder land in stukken? Ali Aliu volgde Festim Lato op als president van de niet-erkende republiek Chameria. Volgens hem was het ‘een politiek gemotiveerde moord op een held van Chameria’. Griekse extremisten hadden hem gedood. Alleen zij zijn tot dit soort gruwelijkheden in staat. Volgens Aliu wist de president dat zijn strijd levensgevaarlijk kon zijn. Dat maakte de onverschrokken Festim Lato niet uit. Hij had zeker zwakke kanten, maar wie niet? De president was boven alles een patriot voor het vergeten volk de Cham.

Festim Lato’s lichaam werd naar Albanië gevlogen. Daar was hij door het arrestatiebevel lang niet geweest. Hij werd in een kist met een Chameriaanse vlag gelegd. Mannen in paramilitaire uniformen legden hun president op twee houten tafels. Een van hen salueerde en zei: ‘Jouw wil zal geschieden in samenwerking met onze Albanese broeders. Moge je rusten in vrede, broeder. We zullen spoedig wraak voor je nemen. Dat zweer ik je.’ Een Albanese nieuwslezer zei: ‘Deze zaterdag werd in Bestrovë het lichaam van Festim Lato, de zelfverklaard president van de Republiek Chameria, overgebracht naar zijn laatste rustplaats.’ Hij werd begraven naast zijn vader Avdulla en andere familieleden. Op een steen staat in het Nederlands: ‘Voor altijd in onze gedachten.’ In de Tirana Today stond de dag erna: ‘Nederlandse media schreven dat Lato een persoon was die miljoenen euro’s schulden had. Ook in Albanië is hij beschuldigd van oplichting.’

In De Telegraaf verscheen een reeks artikelen met koppen als: ‘Gedode Lato had eigen leger in Gelders dorp’ en ‘Wat zat er achter Albanees leger in Gelderland?’ In het beruchtste artikel werd het witte huis aan de Kerkdam omschreven als een ‘kazerne’ waar Kosovaarse paramilitairen met automatische geweren werden getraind om een revolutie te ontketenen. Volgens een verslaggever van Omroep Gelderland was Festim Lato ‘een man met een privéleger in zijn tuin en niemand die er iets van merkte’.

Journalisten uit heel Nederland reden naar zijn woonplaats Afferden. Volgens een buurman was het nieuws ‘als een bom ingeslagen’. Hij voegde eraan toe: ‘Dat zoiets hier kan is echt abracadabra voor ons.’ Een buurtbewoner vertelde een verslaggever van Omroep Gelderland: ‘De mensen hier in het dorp hadden altijd het gevoel dat er iets geheimzinnigs met dat huis aan de hand was.’ De hekken waren altijd gesloten, de gordijnen stonden nooit eens Nederlands open. Dorpsbewoner Theo van de Broek zei: ‘Wat moet je hier doen? Er is hier niks.’

Een VVD-kamerlid eiste ‘opheldering’ bij minister van Justitie en Veiligheid Ferd Grapperhaus. Het was niet de bedoeling dat ‘mensen in Nederland generaaltje gaan spelen met bijbehorende wapens en militaire parades’. Festim Lato ‘was potentieel gevaarlijk en brak schaamteloos meerdere wetten’. Lilian Helder van de PVV zei in de Tweede Kamer: ‘Sportschutters moeten zich aan steeds scherpere regels houden, maar een buitenlandse oplichter van een niet-erkende staat kan hier een privéleger uit de grond stampen.’

Vragen aan het college

Dorpslijst Afferden bestaat uit twee fractieleden die schriftelijke vragen stelden aan het college van hun gemeente. Wat was er gebeurd? Hoe was de situatie nu? Waar waren de Kosovaarse militairen, de leden van het leger in opbouw, de overige bewoners van de woning gebleven? Waar waren de automatische wapens gebleven? Was de burgemeester bereid om tijdens de eerste raadsvergadering na het zomerreces de raad volledig bij te praten over ‘de gebeurtenissen, de rol van de gemeente en de lessen die hier voor de toekomst geleerd zijn?’ Moesten de inwoners van Afferden zich zorgen maken? Nee, dat hoefden ze niet, schreef het college terug. De Telegraaf had volgens de burgemeester nogal overdreven en ze gebruikte de woorden ‘zwaar aangezet’. Er wás helemaal geen militair trainingskamp of een leger in opbouw in hun pittoreske dorpje. De woordvoerder van de gemeente Druten zei: ‘In de video staan een paar man op een rij, in militaire outfits. Er is vlagvertoon, maar dat mag.’ Festim Lato’s kinderen waren het met deze analyse eens en noemden al die militaire parades ‘een show’. Dat zogenaamde bevrijdingsleger was een zoveelste manier van hun vader om zich belangrijker voor te doen dan hij was.

Het onderzoek liep vast. Er werd aandacht aan de moord besteed in Opsporing Verzocht. Volgens Anniko van Santen had Festim Lato ‘een zeer kleurrijk leven’ geleid. Er kwamen vijf tips binnen, maar niemand kon met zekerheid vertellen wat er met Festim Lato was gebeurd. De president zonder land had bijzonder veel vijanden, dat maakt het onderzoek volgens de politie ‘complex’.

Diplomaat Jeroen Zandberg denkt dat zijn dood het gevolg is van een ‘Albanese vete of zo’

Er zijn wel veel speculaties. Diplomaat Jeroen Zandberg denkt dat zijn dood het gevolg is van een ‘Albanese vete of zo’. De ontering van het lichaam wijst daar volgens hem op. Een anonieme bron noemde het in het AD juist ‘een afrekening in het criminele circuit’. Festim Lato was een ‘handelaar die elk handeltje aanpakte dat voorbijkwam, ongeacht of dat legaal of illegaal was’. Het ging van ‘diamanten tot wapenhandel’. Hij had ‘geen angst, nam niets serieus, alles was een dolletje’. Hij stopte eens stenen in plaats van de beloofde wapens in een doos. Hij had nu vast ‘de verkeerde’ bedonderd. Een oud-zakenpartner lijkt deze these te bevestigen. Hij zei in de documentaire President zonder land van Omroep Gelderland dat er geen sporen van hem zullen worden gevonden. ‘Die man hebben ze opgeruimd en klaar met hem.’

Wordt de zaak-Lato inderdaad een coldcase? Op maandag 2 november 2020 probeerden duikers nieuwe sporen te vinden in het Amsterdam-Rijnkanaal, bij Loenen aan de Vecht. Twee dagen later deden mannen in witte pakken een inval bij een vervallen pand aan de Groenlandsekade langs de Vinkeveense plassen. De politie wil niet zeggen waarom dit was en of het iets heeft opgeleverd.

In Afferden lijkt de rust inmiddels teruggekeerd. Het witte huis op de Kerkdam 2 in Afferden heeft een nieuwe huurder. De vlaggen en de stapelbedden zijn weg, de gordijnen zijn overdag gewoon open. De gemeente Druten houdt goed in de gaten of alles daar wel pluis is en er zijn volgens de laatste berichten geen vlaggen of militairen van een vreemde mogendheid in de tuin gesignaleerd.