Wat hebben een autobom, een dode journalist en Omtzigt gemeen?

Valletta, 16 oktober 2017. Iets voor drie uur ’s middags dobbert een bootje door de historische haven. Aan boord van de ‘Maya’ tuurt George Degiorgio (54) gespannen naar zijn ouderwetse Nokia. De crimineel verwacht een belangrijk telefoontje. Op een heuveltje een paar kilometer verderop turen twee vijftigers aandachtig door een telescoop. Het zijn Georges broer Alfred Degiorgio en kompaan Vincent Muscat. Ze observeren een huisje in het landelijke Bidnija. In de woning werkt journalist Daphne Caruana Galizia aan een stukje op haar populaire blog. Deze gaat over ‘that crook’ Keith Schembri, de rechterhand van premier Joseph Muscat (geen familie van de crimineel op de uitkijk). In Caruana Galizia’s ogen zijn de minister-president en zijn entourage de echte boeven die hun invloed schaamteloos misbruiken voor zelfgewin. De journaliste sluit de blog af met: ‘Overal waar je kijkt zijn schurken. De situatie is wanhopig.’ Het zullen haast profetische woorden blijken.

Vlak nadat ze het stuk op haar blog heeft geplaatst, belt de bank. Of ze zo snel mogelijk langs kan komen. Haar rekening is weer eens bevroren. ‘Ik moet gaan,’ zegt ze tegen haar zoon Matthew, die ook journalist is en druk aan het tikken is op zijn laptop. Wanneer de journaliste naar buiten komt, grijpt Alfred Degiorgio naar zijn telefoon. Maar dan ziet hij haar rechtsomkeert maken. ‘Chequeboekje vergeten,’ verduidelijkt ze aan haar zoon. ‘Nu moet ik echt gaan. Doei Matt!’

‘Koop maar een wijntje’

Zodra ze in haar Peugeot 108 stapt, belt Alfred Degiorgio zijn broer. ‘Ze is vertrokken.’ Vanaf zijn boot sms’t George Degiorgio de code ‘#Rel1=on’ naar het enige nummer op de telefoon. Om precies 14.58 uur en 55 seconden komt het berichtje aan... De ontploffing is zo krachtig dat het de Peugeot tientallen meters als een vuurbal een weiland in slingert.

Matthew Caruana Galizia veert van zijn stoel door de oorverdovende dreun. Wanneer de criminelen gitzwarte rookpluimen zien opstijgen, laat Alfred Degiorgio zijn broer weten dat de missie is geslaagd. Vanaf zijn boot stuurt George Degiorgio blij een berichtje naar zijn vriendin: ‘Koop maar een flesje wijn, schat.’ Daarna gooit hij zijn telefoons in de haven.

Wanneer Matthew om zich heen kijkt, weet hij dat ze gelijk hebben. Verspreid over de grond liggen de lichaamsdelen van zijn moeder

Matthew is ondertussen met bonzend hart zijn ergste nachtmerrie tegemoet gerend. Het asfalt smeult onder zijn voeten, overal liggen brokstukken van verwrongen metaal en het niet aflatende geluid van een claxons vult de lucht. Minuten later arriveren de eerste voertuigen met zwaailichten. De hulp komt in de vorm van twee klungelige agenten die staan te prutsen met een brandblusser. ‘Sorry, we kunnen niks meer voor haar doen,’ zeggen ze verontschuldigend. Wanneer Matthew om zich heen kijkt, weet hij dat ze gelijk hebben. Verspreid over de grond liggen de lichaamsdelen van zijn moeder.

Terwijl het wrak nog warm is, stromen de eerbetuigingen binnen. Premier Muscat spreekt van een ‘zwarte dag voor de vrijheid van meningsuiting’ en belooft ‘niet te rusten voordat er gerechtigheid is’. Oppositieleider Adrian Delia, eerder die dag nog bespot in de blog om zijn suffe uitstraling, spreekt zelfs van een ‘ineenstorting van de democratie’. Maar de moord raakt vooral ‘gewone’ Maltezers. Duizenden bewoners komen samen op straat om te rouwen. Binnen de kortste keren ontstaat er een zee van bloemen en kaarsen bij de overheidsgebouwen in het hart van Valletta.

Voor velen is Caruana Galizia een symbool van integriteit en moed. Ze praat de politici niet naar de mond. Haar blog trekt niet voor niets honderdduizenden lezers op een eiland met nauwelijks een half miljoen inwoners. Iedereen op Malta kent haar simpelweg als ‘Daphne’.

De dag van haar begrafenis is een dag van nationale rouw. Alle vlaggen gaan halfstok, niet alleen in Malta, maar ook bij Europese overheidsgebouwen. Frans Timmermans, dan nog vicevoorzitter van de Europese Commissie, tweet ‘shocked and outraged’ te zijn. ‘Als journalisten de mond wordt gesnoerd, gaat onze vrijheid verloren.’

Het Europese Parlement vernoemt de persruimte in Straatsburg naar de vermoorde journaliste. Paus Franciscus schrijft in een formele condoleancebrief ‘bedroefd te zijn door de tragedie’. WikiLeaks-oprichter Julian Assange biedt 20.000 euro voor informatie die leidt naar de aanhouding van de daders. Maar het mooiste eerbetoon is misschien wel de oprichting van ‘The Daphne Project’, een wereldwijd collectief van onderzoeksjournalisten die het werk van vermoorde of gearresteerde vakgenoten overnemen.

Een halve kilo TNT

Niet alle Maltezers delen in het verdriet om de ‘heks van Bidnija’, een denigrerende term die door de regerende Arbeiderspartij is gemunt. Er zijn incidenten van vandalisme bij het gedenkteken. Tijdens een interview met Matthew Caruana Galizia rolt een passerende automobilist zijn raampje naar buiten en roept luid lachend ‘boem!’ De politie schorst een rechercheur die op Facebook zijn vreugde uit over de autobom. ‘Ieder krijgt zijn verdiende loon, stuk koeienstront!’

Premier Muscat weet dat hij dit onderzoek niet kan overlaten aan klunzen en horken. Hij roept meteen een internationale taskforce bijeen. De leden van het Nederlands Forensisch Instituut arriveren als eerste, nog voor het team van de FBI en Europol. Een dag na de aanslag struinen de Nederlanders al in witte pakken door het weiland in Bidnija, op zoek naar luguber bewijsmateriaal. Het lichaam van Caruana Galizia is onherkenbaar verbrand, maar langs de weg vinden ze haar relatief ongeschonden rechterbeen.

Uit kruitsporen blijkt dat de daders bijna een halve kilo TNT hebben gebruikt, met wat benzine voor ‘het effect’. De explosieven zijn gekoppeld aan een printplaatje met een simkaart dat de onderzoekers het ‘God-Apparaat’ zullen noemen. Later zal blijken dat Alfred Degiorgio, een bekwaam inbreker, deze in de nacht voor de moord onder de bestuurdersstoel heeft geplaatst. De simkaart is om 01.41 uur geactiveerd.

Hier zijn duidelijk professionals aan het werk geweest. Er is genoeg expertise aanwezig op Malta. Sinds 2010 zijn er al negentien bomaanslagen geweest op het eilandje. De meeste zaken zijn nog altijd onopgelost, maar deze keer speurt een internationaal taskforce mee...

In de vroege ochtend van 4 december 2017 is er plotseling actie in het havengebied van Marsa. Leger en politie hebben een loods omsingeld. De zwaarbewapende leden van het bijstandsteam bestormen het gebouw vanaf het land en het water. Binnen de kortste keren zijn tien ‘bekenden van de politie’ in de boeien geslagen. Hoewel er ook bekende bommenmakers tussen zitten, worden de meesten na een kort verhoor vrijgelaten. Slechts drie mannen blijven in hechtenis: Vincent Muscat en de gebroeders Degiorgio. Geen van hen lijkt het motief of de middelen te hebben om een kritische journalist uit de weg te ruimen. Het is duidelijk dat het drietal slechts pionnen op het schaakbord zijn. Of zoals Matthew Caruana Galizia het uitdrukt: ‘Het is alsof ze de bom hebben gearresteerd.’ Maar wie heeft het lont aangestoken?

‘Oorlog tegen de staat’

Matthew Caruana Galizia kan één dag na het verlies van zijn moeder, de gruwelijke aanslag al duiding geven. ‘Dit was geen tragedie,’ schrijft hij op 17 oktober 2017 op Facebook. ‘Tragisch is als iemand onder een bus belandt. Wanneer je omringd bent door bloed en vuur, is het oorlog. We zijn in oorlog tegen de staat en de georganiseerde misdaad, die zijn hier onafscheidelijk van elkaar geworden.’

Vanaf het moment dat Daphne Caruana Galizia eind jaren tachtig als journalist doorbreekt, krijgt ze te maken met dreigbrieven, scheldpartijen en vervelende telefoontjes. Op een dag vindt ze haar hond op de stoep met een doorgesneden keel, een andere viervoeter is vergiftigd. De bedreigingen lijken haar alleen maar te motiveren. Daphne is een van de drijvende krachten achter de Panama Papers en onthult Malta’s lucratieve handel in EU-paspoorten. Via haar blog ‘Running Commentary’ ontmaskert ze als een ‘eenpersoons-Wikileaks’ aan de lopende band witwassers, corrupte politici en soms hoerenlopende ministers. Want Daphne schuwt ook een beetje ‘juice’ niet. In 2012 onthult ze dat de pas 22-jarige, populaire burgemeester Rosianne Cutajar tot voor kort haar ‘waren’ heeft aangeboden op Italiaanse websites voor ‘gastvrouwen en sexy studentes’.

Dit lef verklaart Daphnes succes, maar ook de tientallen rechtszaken voor laster die tegen haar zijn aangespannen. Onder de eisers is de echtgenote van premier Joseph Muscat die via een louche bank met de veelzeggende naam ‘Pilatus’ miljoenen zou hebben doorgesluisd naar haar bedrijf in Panama. Maar ‘grondig’ onderzoek, door een rechter die door premier Muscat is aangesteld, levert onvoldoende bewijs tegen de first lady.

Pieter Omtzigt

Vanaf het begin staat Malta onder grote internationale druk. De gruwelijke moord op een kritisch journalist kan niet onder het tapijt geveegd worden. In april 2018 neemt de Raad van Europa een historische stap door voor het eerst een speciale rapporteur naar een EU-land te sturen. De taak vereist een dossiervreter die zich niet snel laat intimideren, een rol die op het lijf is geschreven van het ambitieuze CDA-kamerlid Pieter Omtzigt.

Pieter Omtzigt omschrijft Malta als een maffiastaat waar de premier als een alleenheerser alle touwtjes in handen heeft. ‘De moord op de journaliste is lang van tevoren beraamd’

Na talloze interviews met betrokkenen, van Daphnes zoons tot premier Muscat, stelt Omtzigt zijn rapport samen. Het liegt er niet om. Hij omschrijft Malta als een maffiastaat waar de premier als een alleenheerser alle touwtjes in handen heeft. Hij concludeert dat de moord op de journaliste ‘lang van tevoren is gepland en beraamd’. Zijn voorstel is dat Malta ‘zo snel mogelijk, binnen drie maanden’, een onafhankelijk onderzoek start.

Bij de stemming op 26 juni 2019 krijgt Omtzigt felle tegenstand van een oude bekende... Rosianne Cutajar, de voormalige burgemeester en ‘gastvrouw’, is naar Straatsburg afgereisd in haar nieuwe rol als staatssecretaris. Ze trekt van leer tegen de ‘afwijkende mening’ van het CDA-kamerlid en zijn rapport ‘vol ernstige fouten’. Ondanks haar felle betoog neemt een grote meerderheid de motie aan. Het onafhankelijke onderzoek, met internationale waarnemers uiteraard, bevestigt dat er op Malta een ‘cultuur van straffeloosheid’ heerst en dat de Staat daarom ‘de verantwoordelijkheid voor de moord moet dragen’.

Maar wie heeft de opdracht gegeven? Na twee jaar zit het politieonderzoek muurvast. Soms hebben de speurders gewoon een beetje geluk nodig, zoals de seriemoordenaar die tegen de lamp loopt door een verkeersboete...

Op 14 november 2019 is er dat gelukje wanneer Malta’s fiscale opsporingsdienst de 42-jarige Melvin Theuma aanhoudt. Ze verdenken de taxichauffeur van witwassen. Uit het niets zegt hij: ‘Ik wil over Daphne praten.’ Hij overhandigt de inspecteur een ijsbakje met daarin foto’s, documenten, telefoons en USB-sticks. Op een briefje staat in hoofdletters: ‘Ik, Melvin Theuma, verklaar dat ik de tussenpersoon ben geweest in de zaak betreffende mevrouw Caruana Galizia. Met dit bewijs weet u wie mij heeft ingehuurd en voor de bom heeft betaald.’

Theuma onthult dat de opdrachtgever niemand minder is dan Yorgen Fenech, een van de rijkste zakenmensen op Malta. Het is een kleurrijke verschijning met zijn kaalgeschoren Kojak-hoofd, maatpakken en donkere zonnebril. Theuma kent Fenech van de racebaan en vanuit zijn werk als chauffeur. Fenech weet dat Theuma bevriend is met ‘Fredu’, zoals ze Alfred Degiorgio noemen. Hij biedt Theuma 150.000 euro om de moord te regelen, met een voorschot van 30.000 euro. Aanvankelijk willen de Degiorgio-broers de journaliste met een scherpschuttersgeweer uitschakelen, maar het wapen dat ze hebben geregeld blijkt hopeloos onbetrouwbaar. Daarna hebben ze wat bekende bomdeskundigen ingeschakeld. Terwijl ze maandenlang het doelwit observeren, raakt Fenechs geduld op. ‘Yorgen belde me om de haverklap,’ aldus Theuma. ‘Ze moesten haast maken met de moord.’

De informatie is zo goed dat premier Muscat een presidentieel pardon aanbiedt in ruil voor zijn getuigenis.

Pikante foto’s

Voor zonsopgang op 20 november 2019 maakt Yorgen Fenech zijn privéjacht gereed voor vertrek. Er zijn aanwijzingen dat hij van plan is te vluchten naar Sicilië of Zuid-Frankrijk. Maar om 05.45 uur naderen twee agenten de boot. Het zijn leden van de narcoticabrigade. ‘Nou, dan zijn we zo klaar,’ grapt Fenech. Zelfs wanneer de agenten hem vertellen dat hij gearresteerd is vanwege vermeende betrokkenheid bij de moord op Caruana Galizia, blijft hij stoïcijns. Hij kan immers op machtige vrienden rekenen...

Uitgelekte WhatsAppberichten onthullen dat Fenech zeer nauwe banden heeft met, daar is ze weer, staatssecretaris Rosianne Cutajar. Het publiek smult van sappige details over hotelovernachtingen, een Bulgari-handtas vol bankbiljetten en Fenechs openbaring dat hij zich ‘zeven keer heeft afgetrokken’ op pikante foto’s die ze hem heeft opgestuurd.

Ernstiger is dat Cutajar op 26 juni 2019, de dag dat ze in Straatsburg het rapport van Omtzigt neersabelt, schrijft: ‘Als je me vraagt om door het vuur te gaan, doe ik dat.’ Maar wanneer de Raad van Europa haar berispt voor de ‘ernstige schending’ van de gedragscode, heeft ze haar functie al neergelegd.

Cutajar is lang niet de meest invloedrijke relatie in Fenechs contactenlijst. Hij mag ook toenmalig politiechef Silvio Valletta tot zijn vriendenkring rekenen. In 2018 vliegen ze samen in zijn privéjet naar Kiev voor de finale van de Champions League. Zijn vrouw is dan nog minister van Justitie.

Ook in Castille, Malta’s equivalent van het Torentje, blijkt Fenech innige relaties te onderhouden. Stafchef Keith Schembri is een ‘jeugdvriend’. Op het exclusieve verjaardagsfeest van premier Muscat komt Fenech opdagen met drie flessen peperdure Petrus-wijn. De minister-president beweert dat de vriendschap louter ‘sociaal’ is. ‘We spraken nooit over projecten.’ Het komt niet geloofwaardig over. Fenech zit tot kort voor zijn arrestatie in een WhatsAppgroepje met Muscat en Schembri.

Ondanks zijn invloed en reputatie komt de naam van Yorgen Fenech slechts één keer voor in de ruim twintigduizend berichtjes op Daphnes blog. Het artikel uit 2013 gaat over een nieuwe krachtcentrale. Fenech is directeur van de Tumas Group, een familiebedrijf dat vooral in onroerend goed, hotelketens en casino’s investeert. Maar het bezit ook een derde van de aandelen in Electrogas. Ondanks zwakke papieren krijgt dit conglomeraat het overheidscontract om Malta van ‘schone’ energie te voorzien.

Een paar maanden voor haar dood onthult Caruana Galizia opeens de naam ‘17 Black’ op haar website. Het blijkt een bedrijf te zijn dat in Dubai is opgezet om zwart geld en ‘kickbacks’ uit Azerbeidjan door te sluizen. De begunstigden zijn de Panama-bedrijfjes van stafchef Schembri en energieminister Konrad Mizzi, twee sleutelfiguren in de omstreden Electrogas-deal. Caruana Galizia heeft nooit kunnen onthullen dat Fenech de eigenaar van ‘17 Black’ is; het antwoord ligt verborgen in de datalek van honderdduizenden documenten waaraan ze ten tijde van haar dood werkt.

Na zijn eerste verschijning voor de rechtbank loopt Fenech door de straten van Valletta in zijn karakteristieke krijtstreeppak, achtervolgd door journalisten en omstanders die ‘maffia!’ scanderen. Hij richt zich tot de camera’s: ‘Let op, de waarheid zal uitkomen.’

Boze burgers

Het veroorzaakt lichte paniek in zijn vriendenkring. Binnen enkele dagen dienen stafchef Schembri en minister Mizzi hun ontslag in. Minister van Financiën Chris Cardona, die Daphnes rekening heeft laten bevriezen, plaatst zichzelf op non-actief ‘in het belang van het onderzoek’. Na zijn ontslag verhoort de Maltese politie stafchef Schembri, maar ziet geen noodzaak hem langer vast te houden.

Het volk denkt daar anders over. Dagelijks zijn er menigtes rondom regeringsgebouwen die leuzen als ‘Assassini! Moordenaars!’ roepen. Behalve boze burgers met hooivorken eisen ook politici het vertrek van de eindverantwoordelijke: premier Muscat. ‘Ik denk dat iedereen, ook de premier zelf, moet erkennen dat er ernstige inschattingsfouten zijn gemaakt,’ zegt D66-Europarlementariër Sophie in ’t Veld, die de speciale Malta-missie leidt. ‘Langer aanblijven dan nodig is, zou ook een inschattingsfout zijn.’

Twee weken na de arrestatie van Fenech kondigt de premier op televisie zijn vertrek aan, maar dan wel over een maandje, na het partijcongres...

In februari 2021 is Vincent Muscat de eerste die veroordeeld wordt voor de moord op Daphne Caruana Galizia. Wegens zijn samenwerking met Justitie komt hij weg met vijftien jaar cel. George Degiorgio laat zich achter tralies interviewen door een journalist van Reuters. Hij zegt dat de moord ‘pure business’ is geweest en dat hij niet heeft geweten wie Caruana Galizia is. Lachend: ‘Anders had ik wel 10 miljoen gevraagd.’ De rechtbank legt beide broers veertig jaar op. Ondertussen zijn ook drie mannen opgepakt die het ‘God-Apparaat’ zouden hebben vervaardigd. Maar alle ogen zijn natuurlijk gericht op de vermeende opdrachtgever. De aanklagers eisen levenslang tegen Fenech.

In juli 2020 is er schokkend nieuws dat de hele zaak op losse schroeven zet. Een dag voordat hij moet getuigen, probeert Melvin Theuma zijn keel door te snijden. De kroongetuige en zijn ijsbakje zijn van cruciaal belang voor de aanklagers. Hij laat een briefje achter: ‘Hopelijk kunnen Daphnes kinderen mij vergeven.’

Uiteindelijk herstelt Theuma wonderwel van zijn zware verwondingen maar Fenechs advocaten willen dat zijn ‘halve waarheden en flagrante leugens’ niet worden meegewogen. De rechter wijst dat verzoek af. Het betekent de zoveelste vertraging in de zaak. Fenech heeft nu al het langste voorarrest in de geschiedenis van Malta op naam staan. Dat heeft hij vooral aan zichzelf te danken.

De rechtszaak bevat meer personages en zijsporen dan een gemiddelde Netflix-serie. De beschuldigende vingers wijzen over en weer

Zijsporen

Het is onmogelijk om alle spelers en scenario’s te behandelen. De rechtszaak bevat meer personages en zijsporen dan een gemiddelde Netflix-serie. De beschuldigende vingers wijzen over en weer. Volgens Theuma, die een presidentieel pardon op zak heeft, is Fenech echt het enige meesterbrein achter de bomaanslag. Maar Fenech beweert dat hij er ingeluisd is door stafchef Schembri. De veroordeelde Vincent Muscat zegt weer dat ex-minister Chris Cardona de opdrachtgever is geweest. De gebroeders Degiorgio zwijgen als het graf.

Over één ding lijken Fenech en de nabestaanden van Daphne het eens: er moet een gedegen onderzoek komen naar ‘that crook’ stafchef Schembri. Hij heeft immers geprofiteerd van 17 Black en Electrogas. Hij zou achter een campagne zitten om minister Cardona erbij te lappen en kroongetuige Theuma aan een spookbaantje hebben geholpen. Bovenal heeft hij, volgens de hoofdverdachte zelf, twee jaar lang vertrouwelijke informatie over het onderzoek doorgespeeld aan zijn vriend Fenech.

Alhoewel het niet wettelijk verplicht is, vindt ook rechter Lawrence Mintoff dat Schrembi zijn ‘gebroederlijke vriendschap’ met Fenech had moeten vermelden. De rechter vindt Fenechs uitleg dat hij niet in staat is geweest om het moordplan te stoppen, buitengewoon ongeloofwaardig. ‘Yorgen Fenech doet ons geloven dat een van de meest vooraanstaande zakenlieden van dit land heel naïef per ongeluk verzeild is geraakt bij de financiering van de moord op Daphne Caruana Galizia.’

De kans dat de verdachte zijn straf zal ontlopen, lijkt gering. Maar de vraag blijft of met een veroordeling van Fenech echt recht is gedaan? Wie houdt wie in de maling? Wie is er te vertrouwen?

In een ‘cultuur van straffeloosheid’ waarbij louche zakenlui en almachtige regeringsleiders in één WhatsAppgroepje zitten, is het haast onmogelijk om tot De Waarheid te komen.

Nadat Muscat in 2020 is opgevolgd door een partijgenoot lijkt er weinig verbeterd. De anticorruptiewaakhond van de Raad van Europa geeft Malta in maart nog altijd een dikke onvoldoende, slechts vier van de 23 aanbevelingen om corruptie te bestrijden zijn uitgevoerd. Malta heeft wellicht, meer dan ooit, behoefte aan een onverschrokken waarheidsvinder als Daphne Caruana Galizia. Want het is duidelijk dat de schurken nog steeds overal zijn. De situatie blijft wanhopig.