Loekasjenko: portret van de laatste dictator van Europa

Aleksandr Loekasjenko wordt geboren op 30 augustus 1954 in het stadje Kopys in de regio Vitebsk. Hij groeit op zonder vader en staat bekend als moeilijk opvoedbare jongen. Als puber wordt hij een vaste klant van de zogenaamde ‘kinderkamer van de militie’. De wijkagent houdt zijn ontwikkeling in de gaten en voert geregeld een gesprek met hem en zijn moeder. In 1975 slaagt de moeilijk opvoedbare jongen met de hakken over de sloot voor de lerarenopleiding geschiedenis. Daarop gaat hij naar de eerste secretaris van het lokale partijcomité en eist onmiddellijk tot voorzitter van de plaatselijke staatsboerderij te worden benoemd. Als reden voert hij zijn boerenafkomst en grote kennis van de landbouw aan. De eerste secretaris verwijst Loekasjenko zonder pardon door naar een psychiater. Die stelt de diagnose ‘gemengde persoonlijkheidsstoornissen’.

Buigen of barsten

De jonge leraar laat zich hierdoor niet uit het veld slaan. Hij moet en zal een leidinggevende functie krijgen, liefst zo hoog mogelijk. Drie jaar later werkt Loekasjenko als eerste secretaris van de communistische jeugdorganisatie Komsomol voor een staatsbedrijf in Mogiljov. Ook hier valt hij op door zijn vreemde gedrag. Loekasjenko verzamelt nietszeggende gebeurtenissen en uitspraken van collega’s om zo ‘maffiastructuren binnen het bedrijf bloot te leggen’. Opnieuw volgt een psychiatrisch onderzoek op last van de directie. Zijn hersenspinsels zorgen er telkens weer voor dat hij vroegtijdig een post moet verlaten.

In 1990 is Loekasjenko desondanks opgeklommen tot directeur van een staatsboerderij. Maar daarmee neemt hij geen genoegen. De moeilijk opvoedbare jongen met de psychische afwijkingen kandideert als afgevaardigde van de opperste Sovjet van de Wit-Russische Socialistische Sovjetrepubliek. De vlieger gaat op en in de politiek komt het op een stoornis meer of minder niet aan. Aleksandr Loekasjenko wordt een van de actiefste en bekendste politici aan het begin van de wilde jaren 90. Overal heeft hij een mening over. Zelf zegt hij later over die tijd: ‘Ik sprak over alles, van abortus tot raketten.’ Kennis van zaken was daarbij van ondergeschikt belang.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de onafhankelijkheid van Belarus (Wit-Rusland) wordt in 1994 besloten de post van president te creëren. Zes kandidaten verzamelen voldoende handtekeningen om mee te mogen dingen. Onder hen de jonge Loekasjenko als strijder voor ‘law and order’. Speciaal voor hem wordt de minimumleeftijd voor het hoogste ambt van de prille republiek verlaagd. Geen van de mededingers neemt hem serieus.

Een intensieve campagne door steden en dorpen van het land met vijf keer de oppervlakte van Nederland volgt. De energieke boerenknaap met de typerende snor overtuigt burgemeesters, schoolhoofden, hoofdartsen, vakbondsleiders en zakenmensen. Zijn eenvoudige verkiezingsprogramma heeft op alle vragen een pasklaar antwoord. Een bekende socioloog voorspelt Loekasjenko’s overwinning en schetst daarbij een duister toekomstbeeld: ‘Het lompenproletariaat dat de verantwoordelijkheid voor zijn eigen leven niet wil nemen zal eensgezind op hem stemmen. Ze zullen zich verenigen als beton aan de voeten van de jonge republiek. En probeer maar eens met beton in de toekomst te duiken. Wedden dat we niet blijven drijven.’ Loekasjenko wint en het beton wordt stilaan hard.

Al na twee jaar laat de kersverse president de grondwet wijzigen om zijn eerste herverkiezing beter te kunnen voorbereiden. Niet alleen zijn patiëntenkaart verdwijnt spoorloos uit de psychiatrische kliniek, ook enkele politieke tegenstanders worden nooit meer weergezien. Op een rij wint Aleksandr Loekasjenko de verkiezingen van 2001, 2006, 2010 en 2015. Steeds weer is er sprake van massale falsificaties en staatsterreur tegen demonstranten. Mogelijke concurrenten worden tot lange gevangenisstraffen veroordeeld of het land uitgejaagd. De economie stagneert en Belarus verandert in de slechtst mogelijke imitatie van de Sovjetrepubliek, die het eens was. Geheel in overeenstemming met de door psychiaters getelde diagnoses leunt Loekasjenko’s beleid op een tegenstrijdige mengelmoes van antiwesterse doctrines en waanzinnige complottheorieën. De alleenheerser bedenkt zelfs zijn eigen staatsgodsdienst: het Russisch-orthodoxe atheïsme.

Vrouwen

Op 19-jarige leeftijd trouwt Aleksandr Loekasjenko met Galina, de dochter van zijn lerares van de middelbare school. Beiden volgen eensgezind een pedagogische opleiding in Mogiljov. Terwijl Loekasjenko daarna de besturen van staatsboerderijen met zijn ‘boerenkennis’ verrijkt, wordt zijn vrouw kleuterleidster. Ondanks zijn beleid over het gezin als hoeksteen van de samenleving, laat hij direct na zijn inauguratie in 1994 zijn vrouw alleen achter met de beide zoons Viktor en Dmitri. Hij vertrekt alleen naar het Paleis van Onafhankelijkheid in Minsk. Ondanks de permanente scheiding van bed en tafel is de 68-jarige president officieel nog steeds getrouwd met Galina. Toen in een krant een foto van zijn melkende echtgenote verscheen, liet hij haar koeien weghalen en een muur om haar huis zetten. In 2022 kwam de vrouw die - op de koeienepisode na – altijd in de schaduw bleef, geheel onverwacht terecht op de EU-lijst van gesanctioneerde personen. Ze zou illegale geldstromen van haar man beheren.

Overal heeft Loekasjenko een mening over. ‘Ik sprak over alles, van abortus tot raketten.’ Kennis van zaken was daarbij van ondergeschikt belang

Sinds hij er in Minsk alleen voor staat, pocht de boerderijmacho graag over de enorme aantallen minnaressen die hij in dertig jaar alleenheerschappij zou hebben versleten. Een van de voornaamste vrouwen in zijn leven wordt de speciaal voor hem geselecteerde persoonlijke arts Irina Abelskaja. De kennismaking met de hooggeplaatste bestuurder van het land legt de elf jaar jongere gescheiden vrouw geen windeieren. Ze wordt hoofd van het presidentiële ziekenhuis in de hoofdstad. In 2004 volgt het bekendste officiële geheim van Belarus: Abelskaja schenkt het leven aan Nikolaj, de buitenechtelijke derde zoon van Aleksandr Loekasjenko. De dictator heeft er daarna kennelijk meer dan genoeg van en huwt haar uit aan een van zijn lijfwachten. Niet genoeg heeft hij van Kolja, koosnaam voor Nikolaj. De president neemt persoonlijk de opvoeding van de jongen op zich en de twee worden onafscheidelijk.

Een andere bij het grote publiek bekende passie is de schlagerzangeres Irina Dorofejeva. De president neemt de muzikale promotie van de struise brunette persoonlijk onder zijn hoede. Samen gaan ze op vakantie naar Sotsji aan de Zwarte Zee. Dorofejeva schrijft speciaal voor haar minnaar het lied: Engel die met niemand te vergelijken is. Op het schlagerfestival in Vitebsk vertolkt ze de tranentrekker voor de eerste maal. Na enkele jaren wordt de leeftijd van de minnaressen nog eens drastisch verlaagd. Marta Goloebjeva maakt als 18-jarige theateractrice kennis met de toenmalige vijftiger. Tijdens het feest van de onafhankelijkheid danst ze een wilde hopsasa met de president. Een maand later neemt ze haar intrek in een ruim appartement in een elitewijk van Minsk.

Uiteraard zijn de genoemde vrouwen slechts het topje van de ijsberg. Kenmerkend is een korte tv-reportage over het oogsten van meloenen in de moestuin van de president. Een tiental schaars geklede jongedames gooit meloenen over en weer, terwijl de president ze knipogend van achter zijn snor nieuwe toewerpt. In de loop der jaren worden missverkiezingen openlijk gebruikt voor het vinden van nieuw ‘personeel’. Het ‘Nationale Instituut voor Schoonheid’ kiest door het gehele land onophoudelijk zomerprinsessen en lentekoninginnen. De winnaressen kunnen afhankelijk van hun ‘vakkennis’ voor korte of langere tijd plaatsnemen naast Loekasjenko. In de officiële lezing worden deze staatsprostituees ‘medewerksters van protocol’ genoemd.

Dmitri Sjtsjigelski is een psychiater uit Minsk. In 2001 publiceerde hij een provocatief psychiatrisch rapport over de Belarussische allenheerser, waarna hij hals over kop naar het buitenland moest vluchten. Over de tedere gevoelens van Loekasjenko zei de specialist in een later interview: ‘Er zijn vrouwen die hem begeleiden. Dat zijn er heel wat. Ze wisselen voortdurend en niemand blijft. Hij is getrouwd, hij heeft steeds nieuwe minnaressen, maar hij houdt niet echt van vrouwen. Hij woonde samen met zijn vrouw, omdat dat het zo hoorde. Er zijn nergens diepe emotionele relaties. De enige met wie hij een diepe emotionele band had, was – wonderbaarlijk genoeg - zijn schoonmoeder. De moeder van zijn vrouw die eveneens zijn favoriete lerares op de dorpsschool was. En Kolja, natuurlijk, van Kolja houdt hij ook.’

Harde hand

De voormalige Sovjetrepubliek wordt inmiddels bijna dertig jaar met harde hand geregeerd door de man die van alle vrouwen nog het meeste van zijn schoonmoeder houdt. In augustus 2020 gingen na de vijfde gefalsificeerde presidentsverkiezingen honderdduizenden Belarussen de straat op. Hoewel het er even op leek dat er net als in het zuidelijke buurland Oekraïne veranderingen zou komen, werden de straatprotesten dankzij een jarenlange ervaring vakkundig de kop ingedrukt. Oppositieleiders waren traditiegetrouw al enkele maanden voor de verkiezingen ingerekend. Ze worden later net als vele anderen veroordeeld tot jarenlange kampstraffen.

Mensenrechtenorganisaties, onafhankelijke media, apolitieke burgerorganisaties en zelfs dierenasiels worden verboden. Honderden journalisten, advocaten, mensenrechtenactivisten, maar vooral doodgewone mensen verdwijnen achter tralies. Enkelen sterven in de kampen.

De jonge Yana Pinchuk wordt in Sint-Petersburg gearresteerd wegens deelname aan een chat over de protesten. Ze wordt veroordeeld tot 12 jaar kampstraf

Een van hen is de 50-jarige Vitold Ashurak. De officiële versie luidt: hartaanval. Volgens lotgenoten in het kamp van Sklou werd hij getreiterd en gefolterd door het bewakingspersoneel, omdat hij Belarussisch sprak. Aleksandr Loekasjenko prefereert het Russisch als standaardtaal in zijn republiek. De eigenlijke landstaal die naast het Russisch ook invloeden uit het Oekraïens en Pools kent, wordt door hem als ‘nazitaal’ gedefinieerd. Ook de wit-rood-witte vlag die historisch gezien veel meer bij Belarus hoort dan de officiële bontgroene vlag, wordt verfoeid door de alleenheerser. Een vrouw die een foto maakte van een door haar gebakken taart in de oude nationale landskleuren belandde zelfs in de gevangenis.

Tot in Rusland worden Belarussen opgespoord die de protesten van augustus 2020 zouden hebben ondersteund. De kickbokskampioen Alexey Kudin vlucht naar Rusland na agenten op een demonstratie omver te hebben gekegeld. In Moskou wordt hij opgepakt en na enkele maanden teruggestuurd. In Belarus verdwijnt hij voor twee jaar in een kamp. Inmiddels is de vechtsporter weer op vrije voeten. Hij houdt zich ver van politiek en draait vrolijke TikTok-video’s met zijn blonde echtgenote. Yana Pinchuk wordt in Sint-Petersburg gearresteerd en uitgeleverd wegens vermeende deelname vanuit Rusland aan een chat over de protesten. In haar vaderland wordt ze veroordeeld tot maar liefst 12 jaar kampstraf. De 26-jarige jonge vrouw zit onder schrijnende omstandigheden gevangen in detentiecentrum nummer 1 in Minsk.

Hoewel hij kennelijk een groot fan van schlagers en bijbehorende zangeressen is, heeft Aleksandr Loekasjenko het minder begrepen op hardere muziek. De rockers van Tor Band werden vooral bekend door de protesten van augustus 2020. De drie muzikanten zingen zowel in het Russisch als in het Belarussisch over de trotse geschiedenis van hun vaderland, over vrijheid en het einde van de heerschappij van de dictator. Een rechter veroordeelt de bandleden eind oktober 2023 tot negen jaar strafkamp. Ook krijgen ze een boete van 100 minimale maandlonen. De mobiele telefoons van de bandleden worden geconfisqueerd ‘als bijdrage aan het staatsbudget’. De echtgenotes van de muzikanten moeten naar het buitenland vluchten. Frontman Dmitri Halavacz voelde de bui een jaar geleden al hangen. Toen ik hem vroeg om commentaar op nieuwe arrestaties zei hij: ‘Je zult niemand kunnen vinden die daar iets over wil zeggen. Het is te gevaarlijk nu. Ieder van ons staat op de zwarte lijst.’

Zelfs de steunpilaar van het regime, de politie, wist de alleenheerser met zijn meest recente repressie tegen zich in het harnas te jagen. Aleksandr Azarov, een voormalige leidinggevende rechercheur richt het ondergrondse netwerk Bypol op. De organisatie met ongeveer 700 medewerkers van politie en leger – waarvan een gedeelte nog steeds in Belarus werkt - verzamelt gegevens over (ex)collega’s die misdaden tegen de mensheid hebben begaan. Ook ondersteunt Bypol bij sabotageacties in het binnenland en werkt het mee aan het opsporen van medewerkers van de Belarussische geheime dienst in het buitenland.

Azarov bracht zich in een niet nader genoemd EU-land in veiligheid. Sindsdien treedt hij op als woordvoerder van de ondergrondse organisatie. In zijn geboorteland wordt de Belarussische ex-politieman midden november 2023 bij verstek aangeklaagd wegens terrorisme en hoogverraad. De doodstraf die in Belarus nooit werd afgeschaft, is het meest waarschijnlijke oordeel. Op de vraag wat hij en andere agenten al die jaren van Loekasjenko vonden, antwoordt de ex-rechercheur: ‘Het was ongebruikelijk binnen de structuren van het ministerie van Binnenlandse Zaken over politiek te spreken, maar fans van Loekasjenko ben ik er niet tegengekomen. Iedereen vond hem gewoon een extreem autoritair dorpshoofd.’

Doodverklaring

Gedurende diezelfde zomer vragen journalisten de Belarussische alleenheerser naar het wel en wee van de politieke gevangenen in de republiek. De vraag geldt onder meer Viktor Babariko, ex-eigenaar van de Belgazprombank, die zich kandidaat had gesteld voor de presidentsverkiezingen van 2020 en daarvoor samen met zijn zoon achter tralies verdween. De bankier zou volgens een anoniem bericht aan familieleden in het kamp zijn overleden. Loekasjenko ontkent met gespeelde ongerustheid: ‘Toen ik het hoorde, vroeg ik mijn minister van Binnenlandse Zaken: “Hoe zit dat met Viktor Babariko?” Hij antwoordde prompt: “Die zit in het kamp. Hij naait iets of is aan het werk met de stookketel.”’

De vraag van de reporters volgde ook op nieuws omtrent Sergej Tichanovski, een tot 18 jaar strafkamp veroordeelde uitdager van Loekasjenko, tijdens dezelfde verkiezingen. Zijn echtgenote Svetlana Tichanovskaja had online eveneens meerdere boodschappen over de dood van haar man ontvangen. De alleenheerser reageert verbolgen op de vragen van de pers: ‘In Belarus zijn geen politieke gevangenen.’

Svetlana Tichanovskaja kon na de verkiezingen van 2020 samen met haar twee kinderen en een deel van de verkiezingsstaf vluchten naar buurland Litouwen. Haar man Sergej,die oorspronkelijk wilde kandideren, werd al in mei 2020 gearresteerd en zit sindsdien achter de tralies. Ze vertelt: ‘Ik heb sinds 9 maart 2023 niets meer van mijn man gehoord. Op die dag werd hij voor de laatste keer bezocht door zijn advocaat. Daarna werd de advocaat geroyeerd en gearresteerd, net als de vijf voorgaande advocaten. Ik heb persoonlijk geen enkele brief van hem ontvangen in al die drie jaar. We communiceerden via advocaten. In juni, na de anonieme berichten over de dood van mijn man, kwam er een golf van verontwaardiging op. Daarop lieten propagandisten op de staatstelevisie beelden uit de gevangenis zien, waarop ik hem met veel moeite herkende. Hij lijkt niet meer op zichzelf. Je kunt zien dat hij het heel moeilijk heeft gehad. Door zijn karakteristieke bewegingen, realiseerde ik me dat het Sergej moest zijn.’

‘Onze zoon is dertien, onze dochter zeven,’ vervolgt ze haar verhaal. ‘Ze huilt elke dag: “Waar is mijn papa? Wanneer komt hij terug?” Ze was 4 jaar oud toen haar vader van haar werd afgepakt. Achter gesloten deuren gebeuren vreselijke dingen: er wordt gefolterd, gevangenen sterven door gebrek aan medische zorg. Er zijn meer dan vijfduizend politieke gevangenen. Ongeveer vijftienhonderd daarvan worden officieel erkend door mensenrechtenorganisaties. Elke dag worden vijftien tot twintig mensen gearresteerd. Er is een voortdurende toestroom van nieuwe politieke gevangenen, omdat de Belarussen zich niet hebben neergelegd bij de dictatuur. En het regime begrijpt dat. Loekasjenko weet: zodra de repressie afneemt, zullen de Belarussen weer de straat opgaan,’ aldus Tichanovskaja.

Oorlogsmisdaden

Door het land ter beschikking te stellen als basis en transitland voor het Russische leger, werd het autoritaire dorpshoofd van een binnenlandse dictator tot de belangrijkste medeplichtige van de invasie van Oekraïne. Tijdens een ontmoeting met Vladimir Poetin leest Loekasjenko tijdens de zomer van 2023 van een blocnoteje voor dat ‘Poolse troepen klaar zouden staan om de uniestaat van Belarus en Rusland binnen te vallen’. Als reactie op de zogenaamde dreiging vanuit Polen zegt hij dat duizenden huurlingen van de inmiddels van het toneel verdwenen warlord Jevgeni Prigozjin na hun overplaatsing naar Belarus zouden ‘staan te popelen om naar Warschau te mogen marcheren’. Alleen hij zou de huurlingen nog tegen kunnen houden. In werkelijkheid werd met behulp van satellietbeelden en informatie van inwoners bevestigd, dat niet meer dan honderd Wagner-huurlingen in Belarus zijn gestationeerd.

Pavel Latushka was minister van Cultuur onder Loekasjenko, maar sloot zich in 2020 aan bij de oppositie. In Warschau richtte hij een stichting op die de misdaden van het regime documenteert en een democratische machtswisseling voorbereidt. Volgens een recent rapport van de stichting zijn inmiddels 2440 Oekraïense kinderen in de leeftijd van 6 tot 17 jaar vanuit de door Rusland bezette gebieden naar zogenaamde ‘gezondheidskampen’ in buurland Belarus gestuurd. De reizen worden georganiseerd door de organisatie Delfiny (dolfijnen) uit Donetsk en het fonds van de Belarussische Paralympics-deelnemer Alexey Talai. Beschermheer van het initiatief is uiteraard Aleksandr Loekasjenko.

De kinderen vertrekken met bussen uit de bezette gebieden. Vanaf Rostov aan de Don gaan ze met de trein naar Minsk. In de Belarussische hoofdstad volgt een busreis naar een van de drie ‘vakantiekampen’. De Oekraïense minderjarigen ondergaan een streng ideologisch programma. Met zang en dans wordt hen de beginselen van de ‘Russische wereld’ geleerd. Ook worden ze door lokale ‘patriottische jeugdorganisaties’ getraind in de omgang met wapens. Een organisator spreekt de kinderen toe tijdens een judowedstrijd: ‘Vechtsporttraining voor de jeugd is van het allergrootste belang. Het is een basiselement in de opvoeding van de toekomstige beschermers van het vaderland.’ Een vast programmaonderdeel is het bezoek van een ijshockeywedstrijd waaraan Loekasjenko persoonlijk meedoet. Na afloop deelt hij steevast mascottes met de Belarussische vlag uit aan de Oekraïense kinderen.

De minderjarigen – waaronder weeskinderen – worden gescheiden van hun ouders of voogden in de bezette regio’s van Oekraïne. Ze zijn verplicht deel te nemen aan de zogenaamde vakantiekampen in Belarus. Tussen twee schlagers door spreekt een vrolijke animatrice de kinderen toe met de woorden: ‘Laat ons hopen dat er snel vrede komt, dat Biden de pijp uitgaat – God vergeef me – en Zelenski ook. En dat Poetin zal opbloeien. En de macht zal krijgen over de gehele Oekraïne.’ Sommige kinderen juichen, anderen staren vol ongeloof naar de zangeres. Een jongetje huilt. In maart 2023 wordt door het Internationaal Gerechtshof tegen Vladimir Poetin en zijn commissaris voor kinderrechten een internationaal arrestatiebevel uitgevaardigd wegens de deporatie van kinderen uit de bezette gebieden. Tegen Loekasjenko loopt een identieke procedure.

Volgens een recent rapport zijn inmiddels 2440 Oekraïense kinderen in de leeftijd van 6 tot 17 jaar naar zogenaamde 'gezondheidskampen' in Belarus gestuurd

Toekomstmuziek

Svetlana Tichanovskaja is ervan overtuigd dat het einde van Poetin ook het einde van Loekasjenko zal betekenen. ‘We weten dat we alleen door de alliantie van Loekasjenko en Poetin te verslaan, eerlijke verkiezingen kunnen houden. Belarussen zijn geen Russen. Wij maken geen deel uit van de Russische wereld. Belarussen zijn Europeanen die de wet respecteren en waarde hechten aan menselijk leven. Belarussen moeten zo snel mogelijk terugkeren naar de familie van Europese naties waaruit ze twee eeuwen geleden door de Russische wereld werden weggerukt. En we willen de hele wereld duidelijk maken dat het onmogelijk is om een stabiel naoorlogs veiligheidssysteem in Europa op te bouwen zonder een democratisch Belarus. In geen geval kan ons land aan Poetin worden geschonken als troostprijs na zijn nederlaag in Oekraïne. De oorlog is pas voorbij als Belarus vrij is,’ aldus de oppositieleidster vanuit haar ballingschap in de Litouwse hoofdstad Vilnius.

In de videoclip bij het lied Pizdjozj (gelul) van de onlangs veroordeelde Tor Band is een grafzerk te zien waarop de muzikanten de sterfdatum van Aleksandr Loekasjenko voorspelden. Als de prognose klopt, zal de dictator nog ver voor het verstrijken van hun straf het tijdelijke voor het eeuwige verwisselen. Voor de overgrote meerderheid van de Belarussen zal die gebeurtenis een volksfeest waard zijn. Als het even meezit, kan Tor Band dan in alle vrijheid voor de muzikale begeleiding gaan zorgen.