De nostalgie van de flipperkast: Dutch Pinball Museum

*** PRESS START ***

Gerard van de Sanden, een imposante Rotterdammer met een getrimde baard, staat als een kind zo blij in een wat duister hoekje van zijn Dutch Pinball Museum. ‘Hier ben ik toch wel heel trots op,’ zegt hij met een gezicht vol tevredenheid. Voor hem staat de Twilight Zone, een flipperkast uit 1993. ‘Een van de beroemdste kasten die ooit zijn gemaakt,’ meldt Van de Sanden. ‘En wat hebben wij gedaan? Wij hebben de achterplaat (de decoratie waarop tevens de score te zien is, red.) volledig nagemaakt. Dus neem dit beeld in je op en doe een stap achteruit.’ En verrek: een heus winkeltje, inclusief speelpop, kauwgomballenautomaat, klok en miniatuur-vliegtuig doemen ineens op. ‘Mooi hè?’ glundert Van de Sanden.

Het Dutch Pinball Museum is niet zomaar een museum. Het is het walhalla voor de liefhebber van flipperkasten. Dat begint al als je binnenkomt in De Dubbelde Palmboom, een voormalig Rotterdams pakhuis in het historische stadsdeel Delfshaven. Terwijl overal lichtjes knipperen en meer dan honderd flipperkasten een kakofonie van old school-computergeluiden produceren, wordt het oog getrokken door een prachtig mozaïek aan het plafond. Daar hangen tientallen boards, ofwel oude platen uit flipperkasten. ‘Daar zitten heel wat uurtjes in,’ glimlacht Van de Sanden als hij naar boven staart. ‘Dat is het gevolg van jarenlang verzamelen.’

Op zijn veertiende kocht Gerard van de Sanden zijn eerste flipperkast en op zijn dertigste werd nummer zeven aangeschaft. Enfin, dat werd een beetje te veel thuis

Het Dutch Pinball Museum, dat in augustus 2015 haar deuren opende in de Fenixloods op het Rotterdamse Katendrecht en begin 2020 verhuisde naar de huidige locatie, is vooral het levenswerk van de directeur. Hij heeft van een hobby zijn werk gemaakt. Lang verhaal kort: Van de Sanden raakte als kind al verslingerd aan het flipperen. Vraag hem welke Rotterdamse snackbar of kroeg vroeger een flipperkast had en hij weet het, inclusief titel en bouwjaar van de kast. Op zijn veertiende kocht Van de Sanden zijn eerste flipperkast en op zijn dertigste, toen hij de kost verdiende als schilder, werd nummer zeven aangeschaft. Enfin, dat werd een beetje te veel thuis. Van de Sanden huurde anti-kraakpanden in de regio Rotterdam om zijn steeds verder uitdijende collectie kwijt te kunnen. Tot 2014. Toen volgde een life changer voor Van de Sanden. ‘Ik vroeg mezelf af: wat wil ik hier in de toekomst nou eigenlijk mee? Ik kwam op een kruispunt te staan. Een museum, dat zou wel bij me passen, bedacht ik me, ook vanwege de passie en de verhalen die ik te vertellen had. Maar ja, ik, museumdirecteur?’ Vette lach: ‘Dat bén ik helemaal niet.’

Verhalen genoeg, zo toont een rondleiding door het Dutch Pinball Museum aan. ‘Dit is de Humpty Dumpty uit 1947’, zegt Van de Sanden enthousiast op de begane grond. ‘De allereerste pinball-machine met knopjes aan de zijkant. Erg bijzonder.’En, als we even later voor een zwarte kast met de titel ‘Poison the Rat’ staan: ‘Komt uit 1942. Het is een spel waarbij je Adolf Hitler moet zien te vergiftigen door een bal in zijn mond te laten verdwijnen. Leuk hè?’

Hoewel het merendeel van de bezoekers komt om zelf te spelen, is Van de Sanden vooral in zijn nopjes met het educatieve gedeelte van zijn flippermuseum. ‘In Amerika is het heel simpel,’ weet hij. ‘Daar breng je een grote collectie bij elkaar, plak je het woordje museum erachter en je hebt een pinball-museum. Maar dat vind ik een beetje valsspelen. Want als je een museum hebt, dan moet je ook wat aan educatie doen, vind ik. Dat hebben wij hoog op de agenda staan.’ Vandaar dat er door het hele museum een tijdsbalk met ijkpunten uit de flippergeschiedenis hangt. Van 1777, het officiële geboortejaar van de huidige flipperkast, tot nu. Van de Sanden wijst naar een spel in het midden van zijn museum. ‘Dit is Toupie Hollandaise, een Frans spel uit 1853,’ zegt hij over een van de voorlopers van de flipperkast. ‘Het is het oudste spel wat we hier hebben. Hierin moet je met een tol allemaal pionnetjes omver kegelen. Zeer spectaculair.’

*** BALL 1 ***

Dan de hamvraag: hoe komt het toch dat flipperkasten uit het straatbeeld zijn verdwenen? Begin jaren negentig, toen de flipperkast zijn hoogtijdagen beleefde, waren ze niet weg te denken uit de snackbar, kroeg of Chinees restaurant. ‘Twee redenen,’ noemt Van de Sanden, terwijl hij op de etage met kasten van rockbands als Metallica, Iron Maiden en de Foo Fighters staat. ‘Allereerst kunnen mensen er niet meer mee omgaan. Een kroegeigenaar was vroeger nooit eigenaar van een flipperkast. Dat was de exploitant. Samen hadden ze een formule bedacht: één gulden erin en vijftig cent voor jou, vijftig cent voor mij. Maar ja, vaak ontbrak het aan vertrouwen tussen die twee. Het sleuteltje van de flipperkast werd door de exploitant nooit achtergelaten bij de kroegeigenaar. Met alle gevolgen van dien. Als er eens een balletje vastzat, dan zeiden mensen: oh, dat lossen we zelf wel even op. Flipperkasten werden opgetild, bier viel over de glazen platen, et cetera. En ik kan je uit ervaring vertellen: vocht en flipperkasten zijn geen vrienden.’ Een andere reden is dat flipperkasten te duur zijn geworden. ‘Een instapmodel kost tegenwoordig gewoon 10.000 euro. Dat gaat zich nooit terugverdienen in een kroeg. Als je de afschrijvingen en onderhoudskosten er vanaf haalt, dan moet er minimaal 30.000 keer op gespeeld worden voordat er iemand iets aan zal verdienen. Dat gaat niet meer.’ Ook de opkomst van de photoplay - met een destijds revolutionair touchscreen - speelde een rol, want: minder onderhoudsgevoelig, meer rendement. De Rotterdamse horecawet gaf de genadeklap aan de flipperfanaten. Die stelde tot 2010 dat een kroegeigenaar maximaal twee apparaten in zijn zaak mocht hebben, waarbij geen onderscheid werd gemaakt tussen een gok- en flipperkast. ‘Iedereen koos voor twee gokkasten. Logisch ook, want dat leverde meer op.’ Met als gevolg? De flipperkast verdween steeds meer in het ondoorzichtige underground-circuit. ‘De thuismarkt is zo ongelofelijk groot,’ weet de museumdirecteur. Hij wijst naar kasten die de naam AC/DC en Rush dragen. ‘Als fabrieken een kast gaan maken, dan is er maar één vraag: vinden Amerikaanse mannen dit leuk? Omdat de doelgroep vaak uit mannen van rond de vijftig bestaat, maken ze meestal kasten met een rauw, rock-achtig randje. Die gaan linea recta naar mannen met mancaves.’ Van de Sanden, terwijl hij de trap naar een volgende etage bestijgt: ‘Rush kennen wij niet echt in Nederland. Dat is een Canadese rockband, die gewoon meer dan 40 miljoen albums heeft verkocht. Bizar.’ Van de Sanden gidst verder. Aan de wand hangen foto’s van talloze bekende celebrities achter een flipperkast, zoals Selena Gomez, Elton John, George Clooney en natuurlijk onze eigen flipperfanaat Gerrit Zalm, die de officiële opening verzorgde van het Dutch Pinball Museum. ‘Dat was een week na de beursgang van ABN Amro,’ herinnert Van de Sanden zich. ‘Zijn secretaresse zei: “Gerrit, dit gaan we niet doen, je hebt het veel te druk.’Maar dat maakte hem niets uit. Toen hij hier kwam, had ik veertig man pers over de vloer. De volgende dag stond een flipperende Gerrit Zalm op de voorpagina van De Telegraaf.’ Lachend: ‘Wij hebben hém beroemd gemaakt.’

‘Soms komen er mensen naar beneden die zeggen: meneer, ik zag vijf flipperkasten uit staan. Dan zeg ik: nee, er stonden er 95 aan’

*** BALL 2 ***

Hoewel het een wat grijze, sombere winterdag is, weet het publiek ook deze woensdagmiddag het Dutch Pinball Museum weer in groten getale te vinden. Het palet bezoekers is divers. Van jonge, verliefde stelletjes (‘We staan bovenaan in Tripadvisor!’ jubelt Van de Sanden) tot dagjesmensen uit binnen- en buitenland, van vaders die met hun jonge kinderen een eenmalige trip down memory lane maken tot de echte flipperfreaks. Vooral die laatste categorie is fascinerend. Van de Sanden fluistert toe: ‘Er is hier een man - je hebt hem net gezien - die hier elke dag dat we open zijn, komt. Die zie ik dus 150 keer per jaar.’ Elke woensdag, zaterdag en zondag is het Dutch Pinball Museum geopend, de rest van de week gebruikt Van de Sanden en zijn team voor reparatiewerkzaamheden en onderhoud. En dat is nodig ook. Flipperkasten zijn zo gevoelig als een zeepbel. Er hoeft maar wat te gebeuren of het apparaat is defect. Van de Sanden: ‘Als je naar ons komt, dan zullen er altijd minimaal vijf flipperkasten buiten werking zijn. Dat is niet anders. In de weekenden hebben we vier- tot vijfhonderd bezoekers rondlopen en dan hebben we geen mogelijkheden om ze meteen te repareren.’ Met lichte irritatie in zijn stem: ‘Soms komen er dan mensen naar beneden die zeggen: meneer, ik zag vijf flipperkasten uit staan. Dan zeg ik: nee, er stonden er 95 aan. Mensen hebben echt geen idee wat een werk het is om al die kasten aan de praat te houden.’

Tot de echte flipperfanaten behoort ook Frank van der Klauw (50) uit Pijnacker. Hij komt eenmaal per week tot eenmaal per maand naar het Dutch Pinball Museum. ‘Ik ben eigenlijk mijn hele leven al fan van flipperkasten,’ zegt hij tussen de ratelende machines. ‘Die liefde is ooit gestart in mijn jeugd, toen ik speelde in de cafés en snackbars. Dat maakt het ook zo leuk om hier te komen, omdat je dan de titels uit je jeugd terugziet.’ Van de Sanden heeft dan ook een brede collectie. Van voor- en naoorlogse flipperkasten in het museumgedeelte tot de meest recente titels die nog zijn verpakt in dozen op zolder. De favoriete flipperkast van Van der Klauw? ‘Cirqus Voltaire springt er wel uit voor mij, dat vind ik de allermooiste kast. Waarom? Omdat de gameplay echt uniek is. Óf het gaat fantastisch óf je bent binnen twee minuten uitgespeeld. Daarnaast zijn de aankleding van de kast en de details zo mooi, zo retro. Voor mij is het echt een kunstwerk.’

Ook Henri de Pater (60) heeft een passie voor flipperen. Als het even kan komt hij vanuit België naar Rotterdam, een autorit van zo’n twee uur. ‘Hoewel je natuurlijk best ingespannen achter zo’n kast staat, merk ik aan het einde van de dag dat mijn hoofd leeg is,’ vertelt hij vanachter een koffie verkeerd in het horecagedeelte. ‘Je staat achter zo’n kast en de rest van de wereld is er even niet. Heerlijk.’ De Pater was vroeger wel fan van pretparken en speelhallen, maar sinds een jaar of vier is hij een fanatiek flipperaar, inclusief het spelen van wedstrijden. Wat is er zo leuk aan? ‘Allereerst heeft die kast natuurlijk een enorme aantrekkingskracht. Met al die kleurtjes, lampjes en het geluid. Het beweegt, het flikkert. Daarnaast zit er achter elke kast een verhaal. In het begin doe je eigenlijk maar lukraak wat en ben je simpelweg een balletje aan het wegschieten, maar als je de achtergrond eenmaal kent en weet wanneer je welk schot moet maken, dan wordt het nog tien keer leuker om te spelen.’

Het heeft ook een beetje met zijn generatie te maken, denkt Van de Sanden (49). ‘Vroeger was er niet zo veel,’ schetst hij. ‘Ik heb nog net de opkomst van de videogames meegemaakt, maar als je daarvóór iets wilde, moest je echt de deur uit. De flipperkast trok mij meteen. Het is een mechanisch spel, maar jíj bent de baas. Je kunt een bal opvangen, wegsturen en er zitten natuurlijk ook opdrachten in om punten te scoren. De macht die je over zo’n kast hebt, is geweldig natuurlijk.’

Flipperfans verzamelen zich geregeld bij de Nederlandse Flippervereniging (NFV) in Veenendaal. Die club omvat 1500 leden, waarbij een lid gemiddeld zes (!) kasten thuis heeft staan. Van de Sanden heeft nog een aardige anekdote over de echte flipperfreaks. ‘In 2015, vlak voordat ik openging, moest ik ineens nog een pinapparaat kopen voor 1600 euro. Maar dat geld had ik niet. Ik was helemaal platzak. Dus ik dacht: ik ga jaarabonnementen verkopen voor 150 euro. Verkocht ik er gelijk veertig! Ik blij, want ik had weer wat vlees op de botten en kon die pinautomaat kopen, maar wat ik mij niet gerealiseerd had, was dat ik elk weekend vrijwel dezelfde gezichten zag. Van de 104 dagen dat ik in het eerste jaar open was, is er eentje ook echt 104 keer geweest. Dat kon natuurlijk niet langer. Na een jaar ben ik gestopt met die jaarabonnementen. Ja, sorry hoor, maar we zijn geen dagbesteding.’ Economisch was het ook niet langer verantwoord. Bezoekers tikken nu in het weekend gewoon 27,50 euro af voor een dagpas, en 16 euro voor twee uur plezier.

*** BALL 3 ***

Of ie wel helemaal goed bij z’n hoofd is? Van de Sanden lacht. ‘Die vraag krijg ik natuurlijk wel vaker,’ zegt hij als hij eenmaal achter de kassa heeft plaatsgenomen en de gasten binnendruppelen. ‘Er is alleen één probleem: het is niet zo makkelijk uit te leggen. Dit is gewoon mijn passie.’ En dus runt hij met succes het Dutch Pinball Museum, dat jaarlijks 25 duizend bezoekers trekt. Sinds 2018 doet Van de Sanden dat samen met zijn vrouw Marijke, die, toen het helemaal uit de klauwen liep, haar baan opzegde en het horecagedeelte voor haar rekening heeft genomen. Sommige bezoekers denken: lekker, een baan van drie dagen per week, maar als het museum dicht is, dan wachten reparaties, onderhoud en een berg administratie. Van de Sanden werkt zo vijftig, zestig uur per week. Erg? Nee, want hij voelt zich helemaal thuis in een wereld waarin gehoopt wordt op een ‘tok’ (extra spel) en gevreesd wordt voor een ‘tilt’ (spelonderbreking na een stevige touché).

Of hij zelf een favoriete flipperkast heeft? Van de Sanden puft eens. De uiterst zeldzame Magic Girl misschien, die een geschatte waarde heeft van een halve ton? Of wellicht de zelfgemaakte kast van The Matrix, waar Van de Sanden met tien vrienden ruim drie jaar aan werkte? ‘Mij is al honderden keren gevraagd of ik een favoriete flipperkast heb. Maar eerlijk waar, ik heb geen favoriet. Puur om het feit dat ze mij allemaal even lief zijn. Ik vind alles leuk. Daarom heb ik ook een museum. Stel: er ontstaat een brand en ik heb korte tijd om wat weg te halen. Dan laat ik alle kasten staan en haal ik wat spullen uit de vitrines.’ Hij loopt naar een hermetisch afgesloten glazen box. ‘Daar zie je het hoofd van Ruby, wat in de flipperkast Funhouse zit,’ wijst hij. ‘Die kast is 13.000 keer gemaakt, maar ze hebben die mallen nodig gehad om dat soort figuren te maken. Superzeldzaam dus. Zoiets is mij nog dierbaarder dan al die pinballs die hier staan.’

De museumdirecteur hoopt uit te breiden naar 140 flipperkasten. Wat er staat is in feite een uit de hand gelopen verzameling die intussen al zo’n 1 miljoen euro waard is

Van de Sanden hoopt, als de bovenste etage eenmaal gereed is, snel uit te breiden naar 130, 140 flipperkasten. Wat er staat, is in feite een uit de hand gelopen verzameling die intussen al zo’n 1 miljoen euro waard is. Het mag nog groter, nog mooier. Per etage hoopt Van de Sanden ook een aantal thema’s te verwerken, zoals het thema dinosaurussen of muziek. Of er nog een speciale flipperkast op zijn wensenlijstje staat? ‘Ja, dat is The Pinball Circus. Daar zijn er maar twee van gemaakt. De ene staat in het Pinball Museum in Las Vegas, van de ander weet niemand waar hij is. Misschien staat hij wel te verstoffen bij een miljonair.’ Stellig: ‘Als die ooit loskomt, dan gaat de wereld gek worden.’

*** GAME OVER ***

‘Trots op flippertitel’

Vijf vragen voor John van der Wulp (49), uit Hendrik-Ido-Ambacht. Hij werd eind november winnaar van het Dutch Pinball Open.

Winnaar van het Dutch Open, hoe voelt dat?
‘Nou, de wereld draait gewoon door merk ik, maar ik ben er wel blij mee. Vorig jaar werd ik tweede, net achter een Deen, maar dit keer zat het gelukkig mee. Het was misschien ook wel mijn laatste kans, want ik ben intussen 49 en zie die jonge gasten links en rechts voorbijkomen. Die pakken het spelletje veel sneller op.’

Hoe word je eigenlijk kampioen?
‘Tijdens de expo van de Dutch Pinball Open heb je meer dan 250 flipperkasten staan, waarvan er veertig waren aangewezen als wedstrijdkast. Die kasten moet je wel kennen qua regels en punten, waardoor je vooraf het nodige huiswerk te doen hebt. Ook ervaring speelt een rol. Dit jaar waren er 240 deelnemers, waarvan er uiteindelijk vier overbleven in de finale. Daarin zat ook een goede Italiaan, een viervoudig wereldkampioen. Van hem won ik dus. Het was niet dat na afloop nou heel Hendrik-Ido-Ambacht uitliep, maar ik was er wel trots op.’

Vertel, was is je geheim als flipperaar?
‘Niet te veel nadenken en gewoon lekker spelen. Natuurlijk probeer je niet te risicovolle schoten te lossen, maar dat is vooral een stukje ervaring, denk ik. Ik flipper al vanaf mijn vijfde, zesde. Als kind kwam ik er vroeger mee in aanraking op de camping en op mijn zestiende had ik mijn eerste kast thuis staan. Daarna heb ik er een hele tijd niet naar omgekeken. Tot een jaar of vijftien geleden, toen we tijdens de Dance Parade in Rotterdam een flipperkast zagen en erop gingen spelen. Vervolgens ontdek je dat er de Nederlandse Flippervereniging is en er ook binnen- en buitenlandse wedstrijden worden gehouden, waar ik geregeld aan meedoe. Thuis heb ik intussen een hele verzameling staan. De teller staat nu op acht kasten. Meer plek heb ik niet, dus hier blijft het bij.’

Heb je een favoriete kast?
‘Ja, dat is momenteel Godzilla, een redelijk nieuwe kast die is ontworpen door een voormalig wereldkampioen uit Amerika. Die kast is enorm uitgebalanceerd, met uitdagende regels en heerlijke schoten. Daarnaast ben ik ook wel fan van flipperkasten met een muziekthema, zoals AC/DC, de Foo Fighters en Iron Maiden. Op die laatste werd ik overigens Nederlands kampioen.’

En nu, op naar het WK?
‘Wie weet. Elk land mag de beste twee spelers afvaardigen voor het WK. Inmiddels heb ik al twee keer meegedaan aan het WK, waaronder in 2022 in Florida. Maar ook daar zie je zoveel jonge goede spelers en wordt de wereldwijde top tien voor de helft bezet door spelers die vijftien tot twintig jaar oud zijn. Die jonge gasten pakken het zo snel op tegenwoordig. Misschien is het beter als ik mij inschrijf voor een veteranenwedstrijd!’