Waar is Die Antwoord?

‘De roem is Ninja en Yo-Landi naar het hoofd gestegen. Ze zijn in akelige, verwerpelijke mensen veranderd.’

Het Zuid-Afrikaanse duo wilde de boel opengooien met een combinatie van grensverleggende video’s en commerciële elektronische popmuziek. Rijk en beroemd wilden ze worden. En wij, de geïnteresseerden, moesten dansen, lachen en huiveren, terwijl we keken naar het absurditeitenkabinet dat ze ons vanuit hun vaderland Zuid-Afrika voorschotelden.

Massaal vielen we voor de Fatty Boom Boom-video uit 2012, waarin een zwarte gids een vrouw met platinawitte haren, een Lady Gaga-persiflage, en haar bodyguards als toeristen rondleidt in de vervallen binnenstad van Johannesburg. Het is een hilarisch filmpje dat perfect inspeelt op witte angst en Amerikaanse clichés over Afrika, waar de leeuwen op straat voor een spaza-shop in de zon liggen te puffen. Je wordt getrakteerd op een echte Zuid-Afrikaanse autokaping met veel geschreeuw en getrokken vuurwapens. En er is een bezoek aan een zwarte gynaecoloog die een garnaal uit de vagina van ‘Lady Gaga’ trekt – verwijzingen naar de controversiële kunstenaar Anton Kannemeyer (het vroeger ondenkbare: een zwarte gynaecoloog die in de vagina van een witte patiënt gluurt) en naar de Zuid-Afrikaanse cultfilm District 9 (de garnaal).

Aan het eind van de video wordt Gaga aangevallen en opgegeten door de niet meer zo luie leeuw. Onderwijl zien we Ninja en Yo-Landi, de twee kernleden van Die Antwoord, wild dansen en rappen. Yo-Landi is voor de gelegenheid geheel zwart geschilderd. ‘Dat is blackfacing!’ klonk het hier en daar verontwaardigd. Maar dit was 2012, het jaar waarin Facebook naar de beurs ging en Twitter, Tumblr, Pinterest, Snapchat en YouTube explosief groeiden. Barack Obama was president, Groot-Brittannië behoorde tot de EU en Corona was nog gewoon een biermerk.

Witte kubus

Dus, afgezien wat opiniestukken in politiek correcte publicaties zoals het Britse dagblad The Guardian, ondervond Die Antwoord weinig hinder van de blackface-beschuldigingen. Integendeel, het deed het grensverleggende imago van de band alleen maar goed. Ninja ging in overdrive door te betogen dat hij een witte in een zwart lichaam was. Op Never Le Nkemise van het tweede album Ten$ion uit 2012 rapte hij vol branie: ‘Ninja, die wit kaffir / Ja, jullie naaiers / Skrik wakker.’ Die Antwoord maakte gretig gebruik van de mogelijkheden die het internet en social media boden als anti-hiërarchische ruimte waarin analyse en context plaats hebben gemaakt voor oppervlakkigheid en directe reactie. YouTube, het voornaamste platform voor Die Antwoord, is als een witte kubus waarin veel, zo niet alles kan en waarin alle mogelijkheden voor directe interactie en manipulatie aanwezig zijn. Die Antwoord sneerde naar oude media. ‘Journalisten wilden ons afmaken,’ zei Yo-Landi in een interview met website Dazed. ‘En ik zag steeds minder het nut in van interviews. Met Facebook en Instagram heb je die sowieso niet nodig.’

Vakkundig gebruikmakend van die nieuwe media ging Die Antwoord een spel aan met de buitenwereld. Wat is waar en wat niet? Wie is echt en wie niet? En in hoeverre worden wij, de kijkers, de reaguurders, gemanipuleerd? Die Antwoord presenteerde zich als een tabula rasa, waarop de kijker/luisteraar al zijn/haar obsessies, vooroordelen, verlangens en frustraties kon projecteren. Het antwoord, dat was jij.

Lagere blanke middenklasse

Conceptuele voorgangers van Die Antwoord zijn de Britse Sex Pistols en de Amerikaan Eminem. Net als Die Antwoord maakten de Sex Pistols basale muziek, in hun geval snelle rock-’n-roll. De werkelijke kracht van de Londense punkband school in zanger Johnny Rotten (John Joseph Lydon) en diens nihilistische teksten waarin het Engelse klassensysteem door de mangel werd gehaald. Dat Rotten er met zijn rode piekhaar en slechte gebit ook nog eens duivels uitzag en zong alsof hij moest overgeven, vervolmaakte het beeld van een manische delinquent. Iets vergelijkbaars geldt voor Eminem (Marshall Bruce Mathers III) en dan vooral diens alter ego Slim Shady, in de woorden van de website AllMusic: ‘Iemand die satire, leugens, ongemakkelijke waarheden en pijnlijke inzichten met veel verve en venijn de lucht in slingert, waarbij de grens tussen werkelijkheid en parodie probleemloos vervaagt.’

Die Antwoord is ontsproten aan het brein van Watkin ‘Waddy’ Tudor-Jones, die zichzelf voor dit project de alias Ninja aanmat. Jones werd in 1974 geboren en groeide op in Blairgowrie in Johannesburg, een wijk voor de lagere blanke middenklasse. Zijn jeugd ging niet over rozen. Zijn broer pleegde zelfmoord, zijn vader werd tijdens een autokaping vermoord. Op de middelbare school raakte Waddy in de ban van hardcore hiphop. ‘We hadden samen een boek waarin we voor elkaar striptekeningen en teksten maakten. Dat is het enige wat we op school deden,’ vertelt een ex-vriendin. Ze omschrijft hem als ‘vrijdenker en hoogst origineel’. ‘Ik wist altijd dat hij ooit beroemd zou worden.’ Anderen noemen hem bezeten, ‘op het autistische af’.

Als Waddy ergens voor gaat, dan doet hij dat met zijn hele ziel en zaligheid. Zo maakte hij ook een yogi-fase door, waarin hij mediteerde en in het wit gekleed ging. Hij werkte in een biologische winkel en zwoer de zol (marihuana) af. Daarna richtte hij de rapgroep Max Normal op, waarvoor hij zich het kostuum aanmat van een witte Zuid-Afrikaanse postkantoorbeambte, hét prototype van een witte loser.

Yo-Landi Vi$$er werd in 1984 geboren als Anri du Toit. Ze groeide op in het conservatieve oostelijke kustplaatje Port Alfred, waar ze werd geadopteerd door een dominee en zijn vrouw. Ze beschrijft zichzelf als een ‘little punk’ met een grote liefde voor zwartgallige alternatieve muziek, waarbij we moeten denken aan PJ Harvey, Nine Inch Nails en Nirvana. Ze werd naar een kostschool in Pretoria gestuurd, waar ze andere creatieve tieners tegenkwam en zich meer thuis voelde. In tegenstelling tot Waddy, die Engelstalig opgroeide, is Arni door en door Afrikaans.Insert from URL Enter Upload file Choose file... 100 / 100%

Zef

Anri en Waddy kwamen elkaar rond 2003 tegen bij een club in Kaapstad, hij gekleed in een strak pak en zij in het vleermuizenuniform van een goth. Aan de eerste incarnatie van Max Normal was toen net een einde gekomen, en Waddy had The Constructus Corporation opgericht, dat een horrorinvalshoek had. Hij vroeg Yo-Landi om mee te werken aan een album en was onder de indruk van de scherpte en het venijn dat verborgen lag achter het kinderstemmetje. Ze kregen een relatie en in 2006 baarde Yo-Landi hun baby, die ze Sixteen noemden.

In al zijn vorige bands rapte Waddy in het Engels. Maar in 2008 zag hij het licht en richtte samen met Anri het deels Afrikaanstalige Die Antwoord op. Hun visie kun je samenvatten in één zin: het op creatieve wijze verbeelden van een dystopisch Zuid-Afrika, en daar schatrijk en beroemd mee worden. Daar hoorde een merknaam bij. Dat werd zef, een uit de mottenballen gehaald Zuid-Afrikaans slangwoord voor ‘ordinair’. Ze creëerden er een wit, proletarische subcultuur omheen, jongens met matjes en slechte tatoeages, meiden met hoodies, geblondeerd haar en te veel make-up. Ook gooiden ze een flinke dosis townshipvibes in de mix, opgedaan in de troosteloze wijken rond Kaapstad waar de gekleurde bevolking tijdens de apartheidsjaren naartoe was verbannen omdat het centrum van Kaapstad wit moest blijven.

Die kleurlingentownships, met misleidend lieflijke namen als Ocean View, Lavender Hill en Hanover Park, kampen met gigantische drugs- en gangsterproblemen. Maar ze hebben Zuid-Afrika – en met name Kaapstad – ook een unieke, extreme cultuur gegeven, die Die Antwoord vakkundig heeft geïnternaliseerd en aan de rest van de wereld verkoopt, compleet met het kleurrijke lokale taalgebruik, een mix van Engels, Afrikaans en Xhosa. ‘Zoals alle goede kunstenaars is Waddy super getalenteerd en ook heel goed in het oppikken en jatten van interessante dingen van andere mensen, om daar dan zijn eigen draai aan te geven,’ zegt een kunstenaar die jarenlang met Die Antwoord werkte.

Wat Die Antwoord verbeeldde was, kortom, de keerzijde van de regenboognatie die Nelson Mandela en Desmond Tutu na de eerste democratische verkiezingen van 1994 hadden gepropageerd. Sommigen vinden die versie nihilistisch, anderen noemen hem realistisch. Zuid-Afrika, lijkt Die Antwoord in de clips en muziek te willen zeggen, kent meerdere waarheden, en wij vertolken die van de misvormde staat.

Het on­ derscheid tussen perfor­mance en realiteit, perso­ nage of identiteit is nu veel minder flexibel dan in 2012

Meteen met het debuutalbum $O$ was het raak. De wereld viel voor die maffe Zuid-Afrikanen met hun leipe accent (Ninja dikt het doorgaans lekker aan) en pakkende songs als Enter The Ninja, waarvan de video was gespot door de New Yorkse fotograaf Clayton Cubitt, die vervolgens zijn vriendin Xeni Jardin op dit exotische fenomeen attendeerde. Aangezien Jardin de hoofdredacteur was van het Boing Boing-blog, met een paar miljoen volgers, was het virale succes van Die Antwoord weldra een feit. Gevraagd naar het waarom van dat succes, zegt de Zuid-Afrikaanse rockjournalist Alice Inggs: ‘Hun act zat vol gimmicks en in muzikaal opzicht waren ze er snel bij om techno met rap te vermengen. De muziek was ongecompliceerd en lag lekker in het gehoor. En hun act was vernieuwend, exotisch en licht pervers, maar toch nog stevig in de mainstream van het genre.’ Het ging razendsnel. Ze kregen een contract bij het Amerikaanse muzieklabel Interscope, brachten een nieuw album uit en excelleerden in bizarre video’s, zoals I Fink U Freeky die ze maakten met de Amerikaanse fotograaf Roger Ballen die sinds de jaren 80 in Zuid-Afrika woont. De muziek is ordinaire rave, maar de beelden zitten stevig in de kunsthoek. Ballen is een meester in het creëren van lugubere settings, waarin mensen, voorwerpen, tekeningen, dode vogels, skeletten, dwergen, witte muizen, zwervers en primitief bekladde muren een hoofdrol spelen. De combinatie Die Antwoord-Ballen was zef meets art, een kunstzinnig inkijkje in het hedendaagse, gefragmenteerde Zuid-Afrika. Het resultaat is in de woorden van Inggs ‘ongemakkelijk, gevaarlijk, schurend, esthetisch spectaculair – tegelijk oppervlakkig en vol formidabele diepte.’

Donkere machten

Die Antwoord werd meer dan een popgroep. De leden verschenen in reclames van Dior, Ninja en Yo-Landi maakten hun opwachting in de film Chappie van Neill Blomkamp, die eerder District 9 had gemaakt. Ze verkasten naar Amerika, waar ze onder meer met DJ Muggs van Cypress Hill werkten. Het werd extremer. Liedjes als Fat Faded Fuck Face. Ze zongen over ‘donkere machten’ die hen onoverwinnelijk maakten. Larger than life werden ze. Er verscheen nog meer muziek, vergezeld van nog meer video’s. Maar in 2019 ging het mis. Dat begon met het afzeggen van de Amerikaanse tournee. Ninja en Yo-Landi verklaarden dat het net uitgekomen album House of Zef de reden was van het uitstel. Maar er was meer aan de hand.

Diverse festivals hadden Die Antwoord van het programma gehaald toen er een filmpje uit 2012 begon te circuleren waarin we zien hoe Ninja, enthousiast verbaal ondersteund door Yo-Landi, de homoseksuele zanger van Hercules and Love Affair molesteert. Het incident, dat vergezeld ging van luidkeelse homofobe verwensingen, vond plaats op een festival in Australië. De beelden waren gemaakt door Ben Crossman, destijds de cameraman van Die Antwoord. Crossman had wroeging gekregen over het incident en had de beelden onder meer aan het populaire YouTube-kanaal Edwin’s Generation gegeven, waarin het gebeuren uitgebreid wordt geanalyseerd. Het excuus van Ninja dat Butler zich op een toilet aan Yo-Landi zou hebben vergrepen wordt in Edwin’s Generation vakkundig ontkracht en in de vuilnisbak gedumpt.

Ninja was ook betrokken bij een incident rond de jonge Australische rapper Zheani, die beweerde dat haar Zuid-Afrikaanse held haar seksueel had misbruikt en compromitterende beelden van haar online had gezet. Ninja ontkende alles. Yo-Landi noemde Zheani een clout chaser, iemand die beroemde mensen gebruikt voor eigen roem. Een paar jaar geleden zou zo’n incident nog zijn afgedaan als cool, onderdeel van het ruige imago van Die Antwoord. Maar de presentator van Edwin’s Generation heeft geen tijd voor dergelijke stoere praat. Hij, met een latino-achtergrond en een generatie jonger dan Ninja, is woke, en kiest de kant van Zheani. Met hulp van een psychologe analyseert hij de beelden van Ninja als die probeert uit te leggen hoe de vork in de steel zit. Ze schilderen hem af als een pathologische huichelaar. Als kijker blijf je vooral achter met een vieze smaak in je mond. In een andere episode over Die Antwoord gaat Edwin’s Generation uitgebreid in op het gebruik van het woord ‘nigga’ in het vocabulaire van de band. Er worden beelden getoond van Yo-Landi die haar dochter uitlegt dat er niks mis is met het constant schreeuwen van ‘nigga’, dat dat straattaal is, dat het bij hiphop hoort, een geuzennaam die in Zuid-Afrika, althans volgens Yo-Landi, absoluut geen negatieve lading heeft.

Afwimpelen als kunst

De reeks schandalen en controverses hebben Die Antwoord beschadigd, meent rockjournalist Alice Inngs. ‘Tot voor kort zou dat worden gezien als onderdeel van het imago. Maar het onderscheid tussen performance en realiteit, personage of identiteit is nu veel minder flexibel dan in bijvoorbeeld 2012. Identiteit is heel rigide geworden. Kunst wordt nu meer gezien als puur autobiografisch en moet de standpunten, ervaringen en overtuigingen van de kunstenaar weerspiegelen.’

Het is een interessante kwestie. In hoeverre ga je als kunstenaar mee in het personage dat je hebt gecreëerd? In Waddy’s geval: in hoeverre ga je mee met die fantasie van die homohatende gangster? En hoe ver ga je met de seksuele machtsspelletjes waar je zo stoer over rapt? Met andere woorden: in hoeverre hebben de minder aantrekkelijke kanten van Waddy en Arni gestalte gekregen in Ninja en Yo-Landi? ‘Ik denk dat het onmogelijk is om constant een persoon of identiteit uit te dragen zonder zelf wat karakteristieken daarvan op te zuigen,’ zegt Inggs. ‘En het is natuurlijk moreel verwerpelijk om dergelijk stunts, als het inderdaad stunts waren, af te wimpelen als kunst.’

De eerder geciteerde ex-medewerker van Die Antwoord doet er minder genuanceerd over: ‘De roem is ze naar het hoofd gestegen. Ze zijn in akelige, verwerpelijke mensen veranderd. Ze kunnen heel erg onaangenaam worden. Vandaar dat ik mijn naam niet genoemd wil hebben.’

Het wordt spannend om te zien of Die Antwoord zich in de nieuwe wereld staande houdt. Ze hebben al voorspeld dat hun nieuwe album hun laatste zal zijn. En dat de Amerikaanse tournee die voor april en mei gepland staat doorgaat, lijkt gezien het coronavirus heel twijfelachtig. Inggs hoopt dat de band zal blijven meedeinen op de tijdsgeest. ‘Misschien komen ze met een opgeschoond imago en een donker popalbum voor millennials,’ zegt ze. Maar het kan ook heel goed dat de uiterste houdbaarheidsdatum nabij is, vervolgt ze. ‘Die Antwoord was geconstrueerd volgens een bepaalde brand en stijl die niet langer interessant zijn of aanslaan bij het grote publiek.’