No, we can't!

Want niet wij zijn ziek, de wereld is ziek. En dus moeten we meer stinken, drinken, bloeden, branden en dansen. ‘Je kunt wel aan zelfzorg doen, maar daarmee verdwijnt het probleem niet.’

Een van de beste af leveringen van de Amerikaanse cultserie Buffy the Vampire Slayer (1997-2003) is Normal Again, waarin Buffy gediagnosticeerd wordt met een psychose. Het is de zeventiende aflevering uit het zesde seizoen en net als alle seizoenen daarvoor moet Buffy de wereld redden van vampieren, demonen, goden of gewoon kwaadaardige klasgenoten. Alleen Buffy kan ze stoppen. Omdat Buffy nu eenmaal the slayer is. Dat zie je niet aan haar af, op het oog is ze een heel gewone tiener die naar school gaat en nog thuis woont, maar in werkelijkheid is ze de enige die sterk genoeg is om het kwaad te stoppen.

Het is een rol waar Buffy zeven seizoenen lang mee worstelt. Haar alleenstaande moeder weet niet hoe bijzonder ze is, haar vriendjes hebben moeite met haar kracht, of ze zijn vampier. Het liefst zou ze normaal zijn, net als alle andere tieners. En dan komt op een dag haar wens uit. Buffy is weer normaal. Ze heeft geen speciale krachten, ze denkt alleen maar dat ze die heeft en daarom zit ze al zes jaar lang vast in een gesticht. Haar arts praat op haar in om die rare slayer-fantasie los te laten. Haar moeder zegt dat ze begrijpt dat Buffy ernaar verlangt bijzonder te zijn, iedereen zou wel onoverwinnelijk willen zijn, maar wat Buffy moet leren accepteren is dat ze maar een heel gewone tiener is. Om weer beter te worden zal Buffy haar fantasiewereld moeten vernietigen – alleen dan zal ze kunnen functioneren in de normale wereld.

Ze trappen er allemaal in, want het is natuurlijk een truc. De fantasie is juist deze normale wereld die veroorzaakt is door een gif dat Buffy ingespoten heeft gekregen door een demon. Maar dat heeft alleen de kijker gezien. Alleen de kijker weet nog dat normaal ogende tieners wel degelijk onoverwinnelijk kunnen zijn, precies zoals hij zelf graag fantaseert.

Leuk, leuk, leuk

Een paar jaar geleden maakte de Wereldgezondheidsorganisatie bekend dat depressie nu volksziekte nummer één is. Wereldwijd lijden er meer dan 300 miljoen mensen aan, een toename van 18 procent in tien jaar tijd. Voor adolescenten vormen mentale aandoeningen de grootste risicofactor voor overlijden, onder meer door suïcide en arbeidsongeschiktheid, aldus de WHO. Volgens filosoof-psychiater Damiaan Denys voldoet in Nederland 42 procent (!) van de bevolking aan criteria van een psychische stoornis zoals stress, angst en neerslachtigheid, zo zei hij in een interview met NRC Handelsblad, getiteld: ‘Het is niet normaal om mooi en succesvol te zijn en alles onder controle te hebben.’ Een op de zeven werknemers en studenten lijdt aan een burn-out.

En ja, de mens heeft altijd aan psychische aandoeningen geleden, ze horen als het ware bij onze soort. Maar waarom nemen de aantallen tegenwoordig zo toe? Zijn wij gek geworden of is de wereld het? Het probleem, zegt Denys in het interview, is dat mensen tegenwoordig zoveel minder weerbaar zijn: ‘Als je hier een ongeluk ziet langs de snelweg, heb je al PTSS.’ Volgens Denys verwachten mensen te veel van het leven, de maakbaarheidsideologie is doorgeslagen, ze denken dat ze alles kunnen controleren en zijn daarom niet meer in staat met tegenslag om te gaan. Het is dezelfde diagnose die psychiater Dirk De Wachter maakt. ‘We zijn te geobsedeerd met geluk. We willen dat alles leuk, leuk, leuk is,’ zei hij in een Brainwash Talk.

Hun advies is daarom om onze verwachtingen te temperen, het verdriet meer te omarmen en onze weerbaarheid te vergroten. Hoe? ‘Dat doe je door meer in de bossen te lopen, een boek te lezen, vrijwilligerswerk te doen, te bewegen, tijd te nemen voor dingen en geduld te hebben,’ stelt Denys. ‘Minder sociale media, méér in het café zitten met echte vrienden. Je moet jezelf niet afhankelijk maken van hulp van een psycholoog, je moet proberen zélf je psychisch welzijn te vergroten.’ Of, zoals Dirk De Wachter aanraadt: ‘Zoek zélf de zin van het leven op een bankje in het park en luister naar het ruisen van de bomen.'

Me time

Het zijn adviezen die vaker worden gegeven. Meer ontspanning, meer zelfzorg en meer me-time. Sporten, gezond eten, genoeg slaap, meditatie misschien. En het is ook wat de meeste mensen al proberen als ze zich willen opladen. Even wat rust om daarna weer fitter en beter aan de slag te kunnen. Het is een groot verschil met, ik noem maar wat, een advies om meer te drinken. Daar word je tenslotte allesbehalve fitter van. En daarom raadt niemand het ook aan. Je moet wel mee blijven doen. Maar wat als dat nu juist het probleem is? Dat we blijven proberen om normaal te functioneren in een wereld die allesbehalve normaal is?

Onlangs gaf Britney Spears een goed voorbeeld van het verschil tussen een fitte en een minder fitte aanpak. Spears is misschien wel de bekendste popster die af en toe publiekelijk worstelt met psychische problemen. Toen ze in 2007 mentaal instortte, gingen de foto’s de hele wereld over – iedereen kon zien hoe ze haar hoofd had kaalgeschoren, haar middelvinger opstak naar de toegestroomde paparazzi en een van die fotografen aanviel met een paraplu. Jaren later werden er nog grappen over gemaakt. Een beroemdheid die zo uit zijn rol valt, dat is sindsdien alleen geëvenaard door Kanye West.

Inmiddels weet Spears dan ook hoe ze zich moet gedragen. Voordat ze zich in april dit jaar vrijwillig liet opnemen in een kliniek, schreef ze op haar Instagram-account: ‘Fall in love with taking care of yourself, mind, body, spirit’ en: ‘We all need to take time for a little “me time”,’ gevolgd door een smiley. Wat volgde, was niets dan publieke sympathie.

Leed is een les

In twaalf jaar tijd heeft de agressie plaatsgemaakt voor zelfzorg. De boze smiley tovert een glimlach op zijn gezicht. Dit is hoe je tegenwoordig met pijn en verdriet hoort om te gaan: op een positieve manier. Leed is een kans om even wat me-time te pakken. Het is een uitdaging om te ontdekken waar het in dit leven echt om gaat, en misschien zelfs de zin ervan te ontdekken. Leed is een middel, een les. Zoals Brad Pitt in een interview zei: ‘Ik heb tien jaar lang geworsteld met een depressie. Maar het leert je wel wie je eigenlijk bent. Ik zie het als een leerschool.'

Mits je tenminste bereid bent om die lessen te trekken. Het is aan jou om iets van je leed te máken. In zijn boek De Vermoeide Samenleving noemt de Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han dit ‘het geweld van de positiviteit’. Als er echt demonen zouden bestaan, is dit het gif waarmee we allemaal zijn ingespoten. De fantasie is niet dat alles leuk, leuk, leuk moet zijn, maar dat we positief moeten omgaan met alles wat níét leuk is. Dat we opgewekt onze schouders eronder zetten, problemen als kansen zien, pijn als uitdaging en blijven proberen om zo productief mogelijk te zijn. Met als rechtstreeks gevolg die enorme toename in psychische aandoeningen als depressie, adhd en burnout, aldus Han.

De oorzaak daarvan ligt niet in een overmaat aan negativiteit, maar in de overmaat aan positiviteit die de huidige prestatiesamenleving kenmerkt. Werd de samenleving ooit beheerst door verboden, geboden en regulering waaraan je diende te gehoorzamen, tegenwoordig rust die samenleving op persoonlijk initiatief en motivatie. Het nee dat vroeger van buitenaf werd opgelegd, is veranderd in een ja dat van binnenuit komt. Yes, we can!

De negativiteit van het nee, schrijft Han, verwekte ooit krankzinnigen en misdadigers. Maar de positiviteit van het ja baart nu depressievelingen en kneuzen. Dit keer is er niemand meer die ons ergens toe dwingt. We denken dat we het allemaal zelf willen. We denken dat we de enige schuldigen zijn.

Mooi, sociaal én slim

De eerste keer dat Britney Spears mentaal instortte, richtte haar woede zich naar buiten. Ze viel als het ware de onhaalbare schoonheidsidealen aan (vertegenwoordigd door haar lange, golvende haren) en de bewakers van die idealen – de paparazzi. De tweede keer daarentegen richtte de woede zich naar binnen. En verschool ze zich achter een smiley. We zijn zowel de zieke als de verzorger geworden. Zowel de dief als de politieagent. We zijn gaan denken dat wijzelf degenen zijn die ons beroven van geluk, gezondheid en succes, en dat wij ook degenen zijn die deze waarden terug moeten brengen naar hun rechtmatige eigenaar. We voeren een oorlog tegen onszelf, schrijft Han.

Als Dirk De Wachter aanraadt om rustig op een bankje in het park naar het ruisen van de bomen te luisteren, vraag ik me af: maar hoe dan? Hoe blijf je rustig zitten als datzelfde park inmiddels vol staat met fitnessstangen om je pull- en push-ups te doen en het geruis overstemd wordt door de dreunende muziek van klasjes crossfit en bootcamp? Hoe vind je nog een rustig café als de meeste daarvan plaatsgemaakt hebben voor hippe koffiebars met gratis wifiwaar mensen op hun laptop zitten te tikken omdat zij wél bereid zijn om hard te werken? Hoe breng je geduld op als je baas of opdrachtgever dat niet heeft met jou?

Want dit is waar het op neerkomt. Als Denys zegt: ‘De eisen die men stelt aan het leven zijn te hoog. Jonge meisjes willen allemaal mooi zijn, sociaal én slim. Dat is echt alleen weggelegd voor een elite – de allersterkste groep,’ dan vergeet hij dat het toch echt andersom werkt. Dat dit de eisen zijn die de huidige prestatiesamenleving aan ons allemaal stelt: om de allermooiste, allersociaalste en allerslimste versie van onszelf te worden zodat we kunnen concurreren met de rest.

Je kunt je eisen wel bijstellen, maar dat betekent niet dat de samenleving minder van je eist. Je kunt wel aan zelfzorg doen, maar daarmee verdwijnt het probleem niet.

Dit zijn volgens mij geen oplossingen, maar manieren om je aan te passen aan een abnormale wereld.