Telegram, X en Facebook onder vuur: hoe vrij zijn onze social media nog?

*Op de foto: Telegram-oprichter Pavel Durov.

Nadat zijn privéjet in Frankrijk landde, werd Pavel Durov op zaterdag 26 augustus direct aangehouden door de Franse autoriteiten. Dat de arrestatie van de 39-jarige Russische oprichter van chat-app Telegram geen kleine gebeurtenis is, werd onderstreept door de reactie van president Emmanuel Macron. Die liet weten dat Frankrijk toegewijd is aan de vrijheid van meningsuiting maar dat die vrijheid bestaat bij de gratie van wetshandhaving, zowel in het echte leven als op sociale media.

Toch ging er met de aanhouding een schok door online gemeenschappen voor het vrije woord, want deze arrestatie past in een groeiende trend. Onder meer Elon Musk en Edward Snowden drukten zich in stellige bewoordingen uit over de aanval op de vrijheid van meningsuiting. Macron benadrukte dat de arrestatie door onafhankelijke handhavers is gedaan en dat deze ‘op geen enkele manier een politieke beslissing’ was. Durov, een geboren Rus die sinds 2021 Frans staatsburgerschap heeft, bleef enkele dagen vastzitten voordat hij op borgtocht vrijkwam en de officiële verdenkingen naar buiten kwamen, maar iedereen wist al waarvoor hij was opgepakt: de gebrekkige contentmoderatie op Telegram. Al langer maken autoriteiten zich zorgen over de chatdienst, waar drugs- en wapenhandel, mensensmokkel en kinderporno niet door sterke moderatie beteugeld worden.

‘Niets te verbergen’

Daarnaast bevat de summiere aanklacht een beschuldiging van witwassen (mogelijk via de in- app cryptocurrencies van Telegram) en de weigering om mee te werken met de autoriteiten. Durov is vrijgelaten op een borgtocht van 5 miljoen euro, de inhoudelijke onderbouwing bij de summiere aantijgingen laat nog op zich wachten. Telegram verklaarde direct na de aanhouding dat het zich aan alle EU-wetgeving houdt, waaronder de omstreden EU Digital Services Act. Het bedrijf benadrukt - met enig gevoel voor ironie - dat Durov ‘niets te verbergen heeft’ en dat het belachelijk is dat de eigenaar verantwoordelijk wordt gehouden voor misbruik van het platform.

Durov profileert zichzelf al zijn hele leven als voorvechter van het vrije woord en vanuit dat principe wordt zijn app zo vrij mogelijk gelaten. Gebruikers van de versleutelde dienst kunnen zelf groepen starten en kanalen bouwen, waarmee ze een achterban kunnen organiseren, lezers van informatie kunnen voorzien of producten en diensten kunnen aanbieden. Telegram heeft - volgens Durov - slechts dertig IT’ers die aan de app werken. Zij kunnen onmogelijk alle 950 miljoen gebruikers modereren. Al het berichtenverkeer is bovendien versleuteld en het lijkt tegen Durovs eigen principes in te gaan om een achterdeurtje te bouwen om mee te kunnen kijken, laat staan dat hij overheden die macht wil gunnen. Met zijn geschatte vermogen van ongeveer 15 miljard dollar zou hij wel wat moderatoren kunnen betalen. Durov ontwikkelde Telegram nadat de Russische autoriteiten in 2011 waren binnengevallen in zijn appartement. Ze wilden gebruikersgegevens van VKontakte, de succesvolle Russische versie van Facebook die in 2006 door Durov en zijn broer is gebouwd. Hij weigerde mee te werken, ontwierp een app met betere versleuteling en vertrok min of meer noodgedwongen uit Rusland.

Hij is daarmee de protogebruiker van zijn eigen dienst, die populair is in landen met repressieve neigingen. De app wordt bijvoorbeeld veel gebruikt in Rusland, Iran, Braziliл, en Oekraпne. Daar is Telegram een communicatiemiddel voor regime-kritische bloggers, journalisten en activisten. Diverse landen hebben de dienst (tijdelijk) proberen te verbieden, maar met een beetje handigheid en een VPN-verbinding zijn zulke beperkingen doorgaans moeiteloos te omzeilen. In Braziliл is het recent door een rechter afgekondigde verbod op X weliswaar gekoppeld aan 10.000 dollar boete per tweet, maar handhaving daarvan zal een flinke uitdaging worden.

Bezien vanuit een perspectief van publieke sentimenten en alternatieve nieuwsvoorziening heeft Telegram een enigszins dissidente toon. De crypto-community is groot op het platform en beweegt op het snijvlak van diverse soorten ‘soevereine’ burgers. Beroemd zijn vooral de talloze kanalen van milbloggers, waarin militaire conflicten besproken en geduid worden - inclusief beeldmateriaal van slagvelden dat elders niet te vinden is of vanwege de expliciete inhoud niet is toegestaan.

Een overeenkomst van veel kanalen is dat ze geen mainstream narratief volgen. Waar de reguliere media bijvoorbeeld al sterk tegen Israël gekant zijn, vind je op Telegram groepen als War Monitor (110.000 subs), waarin antizionisme en antisemitisme leidend zijn in de berichten en discussies. Ook voor de Oekraïne-oorlog zijn talloze kanalen met zowel pro- als anti-Russische opvattingen te vinden.

Ideologische kleur

Sommigen militaire kanalen baseren zich op nauwkeurige feiten met nieuws, troepenbewegingen, bombardementen en strategische ontwikkelingen, andere kanalen vullen zich met foto- en videomateriaal van frontliniegevechten, dronebeelden en de meest cynische uitwassen van bloederige conflicten. Er is veel serieuze en vaak betrouwbare informatie te vinden, in verschillende contexten, maar begeleidende duiding (in perifere kanalen en in de comments) heeft vaak een sterk ideologische kleur. Met name in kanalen over conflicten in het Midden-Oosten ligt (islamitische) terreurpropaganda altijd op de loer.

Telegram, dat officieel in Abu Dhabi is gevestigd maar al regelmatig van locatie is veranderd om uit de greep van diverse autoriteiten uit te blijven, beweert minder dan 45 miljoen EU-gebruikers te hebben en duikt daarmee (vooralsnog) onder de radar van de nieuwe EU Digital Services Act, die online veiligheid moet verbeteren en illegale praktijken moet helpen afstoppen. Frankrijk besloot echter op eigen titel toch op te treden tegen Durov.

In Nederland vinden mensen van uiteenlopende gezindten hun weg op Telegram, waar groepen te vinden zijn voor boerenprotesten, Extinction Rebellion of Palestinaprotesten

In Nederland vinden mensen van uiteenlopende gezindten hun weg op Telegram, waar groepen te vinden zijn voor boerenprotesten (verschillende regionale kanalen hebben samen vele duizenden volgers), Extinction Rebellion (2.600 subscribers in het Nederlandse hoofdkanaal) of Palestinaprotesten: een groep als ‘Sit-in for Palestine’ telt 3.000 volgers. De achterban van Forum voor Democratie houdt zich ook op Telegram op. De partij heeft een kanaal dat dagelijks actief is waarop bijna 24.000 subscribers zijn geabonneerd. Afgaande op views van berichten en interactie daarmee, lijkt een derde tot de helft van die gebruikers het kanaal ook daadwerkelijk te volgen.

Gedurende de COVID-19-pandemie werd Telegram populair bij coronademonstranten. Een kanaal dat zich ‘Klokkenluiders voor vrijheid’ noemt, nog dagelijks actief is en de wereld voornamelijk beziet door een lens van ‘alternatieve nieuwsgaring’, telt ruim 56.000 gebruikers. De interactie daar suggereert dat een kwart tot een derde van die volgers actief meeleest of reageert in het kanaal. Zij krijgen daar tevens regelmatig in-app advertising te zien voor migratiehulp naar Paraguay. De reclames leiden naar de website van Jan Engel, de broer van Willem, die samen met andere Nederlanders de wijk heeft genomen na de coronapandemie en nu een handeltje is begonnen in expatbegeleiding. Allemaal details die een bepaalde stereotypering in de hand werken maar а priori niet kwalijk zijn.

Wie een verdieping verder afdaalt in de versleutelde Telegrambunker, kan vrij moeiteloos verleid worden om geld te verdienen met twijfelachtige praktijken. Er worden dealers geronseld en je kan jezelf opgeven als ‘mule’ en tegen vergoeding je bankrekening (tijdelijk) beschikbaar stellen voor criminele transacties, zoals phishing, scamming of witwaspraktijken. Mensensmokkel is ook een optie: via Telegram kun je je diensten aanbieden om mensen van het ene land naar het andere te vervoeren. Vluchtelingen en gelukszoekers, maar ook vrouwen voor de prostitutie. En waar de Russische FSB eerst achter Pavel Durov aanzat omdat hij dissidenten een versleutelde dienst aanbood, gebruikt de geheime dienst van Poetin Telegram nu om huurlingen te ronselen voor Russische sabotage-acties in andere landen, volgens een onderzoek door journalisten uit Estland. In hoeverre ze daarmee successen boeken, is onduidelijk.

Fysieke pijn of schade

Hoewel het ‘t standpunt van Durov is dat overheden niet zouden mogen censureren wat mensen zeggen of doen op het internet, moet je ook kunnen stellen dat (illegale en criminele) content die relatief makkelijk vindbaar is, ook vrij simpel te modereren moet zijn. De Franse president Macron heeft immers geen ongelijk als hij verklaart dat vrijheid van meningsuiting (mede) bestaat bij de gratie van wetshandhaving, die moet helpen om de rechten en veiligheid van burgers te beschermen. Vrijheid van meningsuiting is een groot goed maar zou in een gezonde natuurlijke orde zijn beperking moeten kennen wanneer het andere mensen fysieke pijn of schade gaat doen.

Het valt in die zin moeilijk te ontkennen dat Telegram niet louter een communicatie- en informatieplatform is, maar dat het ook een rol speelt in het bij elkaar brengen van vraag en aanbod in donkergrijze tot pikzwarte markten. Echter, om te voorkomen dat overheden doorschieten in de handhaving van vrije uitingen, moet je dan andersom óók de vraag stellen of de oprichter van een app verantwoordelijk gehouden kan worden voor de gedragingen van de gebruikers. Als een bankovervaller zijn vluchtroute plant met behulp van Google Maps, riskeert Google-oprichter Larry Page dan arrestatie? En als de overvaller ervoor kiest om een snelle BMW te gebruiken om na de bankroof te ontsnappen, is de Duitse autobouwer dan verantwoordelijk voor het leveren van het gereedschap? Of, veel simpeler: als deze bankovervaller zijn plannen bespreekt met drie handlangers in een hoekje van een café, is de kroegbaas dan medeplichtig? Had die eigenlijk moeten weten wat er besproken werd door zijn clientèle?

Om die vraag uit te werken, moeten we van Telegram naar Facebook alt-tabben.

Op 26 augustus, dezelfde dag dat Pavel Durov werd aangehouden, schreef Meta-opperhoofd Mark Zuckerberg een brief aan de voorzitter van de House Judiciary Committee van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden. Daarin doet hij enkele brisante bekentenissen. Hij openbaarde dat het Witte Huis van Joe Biden tijdens de coronapandemie maandenlang druk heeft uitgeoefend op Facebook om content van gebruikers te verwijderen, waaronder humoristische en satirische posts. De regering toonde zich volgens Zuckerberg ‘gefrustreerd’ in gevallen waarin het moderatieteam van Facebook niet wilde meewerken. De ceo schrijft dat hij deze overheidsdruk verkeerd vindt en dat het hem spijt dat Meta zich daar niet luider tegen heeft uitgesproken.

Twitter - destijds nog van Jack Dorsey - ging nog verder: die schorsten het volledige account van de New York Post, de oudste krant van Amerika

Ook zegt hij dat er keuzes zijn gemaakt die ‘met het voordeel van de blik achteraf en nieuwe informatie’ niet opnieuw gemaakt zouden worden. Er is, bedoelt hij zonder het letterlijk te zeggen, ten onrechte informatie en discussie over COVID-19 en de coronamaatregelen van het platform gecensureerd. Daarnaast verklaarde hij dat de FBI in de aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2020 een waarschuwing had gestuurd dat er mogelijk een Russisch desinformatieverhaal zou kunnen verschijnen, over corruptie in de familie Biden in relatie tot het Oekraпense energiebedrijf Burisma. Toen dat verhaal verscheen in de New York Post, heeft Facebook het vervolgens weggedrukt uit de feeds van gebruikers. Ook daar heeft Zuckerberg achteraf spijt van: het ging om het Hunter Biden Laptopverhaal, dat absoluut geen Russische desinformatie is gebleken.

Twitter - destijds nog van Jack Dorsey - ging overigens nog verder: die schorsten het volledige account van de New York Post, de oudste krant van Amerika. De link naar het verhaal was niet te delen. Of de verkiezingsuitslag anders was uitgevallen in 2020 als het verhaal over de ‘laptop from hell’ een groter publiek had bereikt, is onmogelijk te zeggen.

Dat de federale opsporingsdienst zich op oneigenlijke wijze in het democratisch proces heeft gemengd, op een manier die tot censuur van onwelgevallige informatie over (de familie van) een van de kandidaten heeft geleid, is wel een feit. Waar bij Telegram de vraag is of Pavel Durov betere content-moderatie moet toepassen, is de situatie bij Meta precies andersom: had de overheid zoveel druk op de moderatie mogen uitoefenen? Bij de geringste twijfel zou de vrije uiting altijd voorrang moeten krijgen op verwijdering.

Nou speelt de ene kwestie voornamelijk in Europa en de andere in de Verenigde Staten, maar er is een derde partij die als bindende factor een rol speelt in dit debat, dat uiteindelijk helemaal niet primair om content-moderatie gaat, maar over de vrijheid van meningsuiting. Die derde speler is Elon Musk, en zijn platform X. Op 12 augustus zou de Tesla-miljardair via een zogenaamde Space op X in gesprek gaan met presidentskandidaat Donald Trump. Op de dag van dit interview stuurde Thierry Breton, Eurocommissaris voor de Interne Markt, via een tweet een brief aan Musk waarin hij de eigenaar van X waarschuwde dat ‘met een groot publiek een grote verantwoordelijkheid komt’. In zijn brief suggereerde Breton dat een gesprek tussen Musk en Trump zou kunnen uitmonden in een overtreding van de EU Digital Services Act, omdat de livestream van het gesprek op een platform met 300 miljoen gebruikers (waarvan 100 miljoen in de EU) ’een versterkend effect zou kunnen hebben op schadelijke inhoud die, indien onweersproken, een afbraakrisico vormt voor publiek discours en publieke veiligheid’. Een hele mond vol dure woorden om te zeggen dat de verbale vandalen Elon & Donald op hun woorden moeten letten van strenge schoolmeester Breton.

Politieagentje

De dreigbrief werd een brandbom voor Brussel. Niet alleen kreeg Breton ruim 90.000 bijna louter negatieve reacties op zijn censuur suggererende bravoure-tweet, ook EU-cheffin Ursula von der Leyen zag zich de volgende dag genoodzaakt afstand te nemen van Breton. Via bronnen in de Britse krant The Times werd door de Europese Commissie gelekt dat de Fransman op eigen houtje opereerde en niet namens de EU sprak.

Het brandje was daarmee geblust maar de kwestie zette een felle spotlight op de Digital Services Act, een bureaucratisch monstrum waarmee de EU probeert om sociale media, online marktplaatsen en appstores aan strenge regels voor content, moderatie en interacties te onderwerpen. De wet is in 2022 ingevoerd en sinds februari van dit jaar onverwijld van kracht. Veelgehoorde kritieken zijn dat de wetstekst te vaag is geformuleerd en daarom te verreikende effecten kan hebben, met inperking van de uitingsvrijheid en censuur tot gevolg. Daarnaast zouden technologiebedrijven veel te ingrijpende (en kostbare) maatregelen moeten nemen om de ingewikkelde wetgeving te kunnen handhaven.

Ook de suggestie dat bedrijven zelf politieagentje moeten spelen over hun publiek en gebruikers, ligt niet lekker. Een beetje (overheids-)druk op Facebook en Twitter heeft immers al eerder geleid tot het te gretig verwijderen van content die binnen de marges van de wet valt. Critici van de DSA vrezen dat bedrijven te proactief zullen gaan policen om te voorkomen dat handhavers komen meekijken of politici hen van kwade wil betichten.

Diverse techbedrijven beklagen zich over de DSA, omdat de EU probeert buiten het eigen territorium grip te krijgen op bedrijven die niet in de EU gevestigd zijn. Elon Musk openbaarde in juli dat de EU van X verlangt dat het Amerikaanse bedrijf honderden mensen aanneemt om in Europa ‘desinformatie te verwijderen van het platform’. Maar wie bepaalt wat desinformatie is, wat zijn daarvoor de voorwaarden en hoe voorkom je partijdige scheidsrechters? Informatie is immers bijna altijd subjectief of ideologisch en derhalve nauwelijks langs objectieve maatstaven te handhaven. Als Eurocommissarissen al op voorhand waarschuwen dat twee Amerikanen op hun woorden moeten letten als ze een gesprek over de Amerikaanse democratie willen voeren, wekt dat überhaupt geen vertrouwen in de objectiviteit of ruimdenkendheid van de Europese wetshandhavers.

De openbaring van Musk was een respons op vage aantijgingen van de EU dat het verificatiesysteem van X (de blauwe vinkjes) niet deugt en dat er gebrekkige transparantie is over advertenties op het platform. Er zou een boete van zes procent van de omzet dreigen als Musk zich niet gewilliger zou opstellen. De strenge retoriek over dit soort randzaken suggereert dat de EU niet bezig is met de veiligheid van eindgebruikers, het verraadt dat er sprake is van een dieper liggende controlewens over online platforms (en hun eigenaren). Daaruit spreekt, behalve een vrees voor grote techbedrijven en hun invloed, een wantrouwen tegen gebruikers. Die worden ofwel niet in staat geacht met het platform overweg te kunnen, ofwel op voorhand verdacht van misbruik en misdragingen via die platforms. Alle goeden leiden daarmee onder enkele kwaden.

Het past in een EU-trend om meer autoritaire controle over (online) uitingen te krijgen. De strijd tegen het spook van de desinformatie is al jaren aan de gang en is regelmatig verkeerd gelopen. Zo werden De Gelderlander, NPO Radio 1 en GeenStijl in 2018 alle drie als verspreiders van desinformatie aangemerkt omdat deze media hadden bericht over - feitelijk aanwezige - corruptie en fascisme in Oekraïne. Er moest een rechtszaak aan te pas komen om de aantijging ongedaan te maken. Het verantwoordelijke vehikel ‘EUvsDisinfo’ bleef desalniettemin operationeel.

King Kong versus Godzilla

Nu de DSA van kracht is en Brussel op oorlogspad is tegen Musk, Frankrijk op eigen titel de oprichter van Telegram arresteert en Amerikaanse overheidsinstanties op diverse manieren oneigenlijke druk uitoefenen op de vrijheid van meningsuiting via Facebook, kun je daarin voortekenen zien van een grotere confrontatie tussen democratisch gekozen vertegenwoordigers die beweren voor het beschermende belang van hun burgers op te komen tegenover de bazen van Big Tech die primair hun verdienmodel en secundair een ruimere vrijheid van meningsuiting verdedigen.

Elon Musk als meest zichtbare en lawaaierige, Pavel Durov als meest principiële en tegenwoordig ogenschijnlijk zelfs Mark Zuckerberg als plotseling herboren gewetensvolle. Voor velen lijkt dat misschien een gezonde verhouding waarin overheden de wet handhaven tegenover opstandige techmiljardairs, teneinde hun burgerbevolking te beschermen tegen nepnieuws, oneigenlijke beпnvloeding, online haat en - in de marges van bepaalde platforms - serieuzere vormen van (virtuele) criminaliteit. Maar als je deze confrontatie van King Kong versus Godzilla bekijkt vanuit de zelfstandige eindgebruiker, de individuele burger, is toch ook duidelijk te zien hoe het recht op vrije meningsuiting van burgers besmeurd en beschadigd wordt, evenals het recht op vrije nieuwsgaring. Dat gebeurt niet alleen door platforms tot bepaalde actie te dwingen met ingewikkelde wetgeving, maar ook door hun platforms verdacht te maken als de facto broedplaatsen voor criminaliteit of per definitie haatzaaiende retoriek.

Het regende in Engeland onredelijke celstraffen voor mensen die slechts publieke uitingen hadden gedaan. Een man die ‘who the fuck is Allah’ riep, kreeg achttien maanden

In Amerika is het recht op freedom of speech de eerste regel van de Grondwet, in de EU komt deze pas op nummer 11 maar is daarover wel glashelder: ‘Eenieder heeft recht op vrijheid van meningsuiting. Dit recht omvat de vrijheid een mening te koesteren en de vrijheid om inlichtingen of denkbeelden te ontvangen of te verstrekken, zonder inmenging van enig openbaar gezag en ongeacht grenzen.’ Om individuele burgers veilig te houden en te beschermen, is een hoge mate van moderatie in de maatschappij absoluut noodzakelijk. Maar zoals een kroegbaas niet verantwoordelijk gehouden kan worden voor de beraming van een bankoverval door bezoekers van zijn café, is het ook niet fair om platformbazen te verwijten dat niet iedere gebruiker zich weet te gedragen. Een kroeg kan een uitsmijter bij de deur zetten om de huisregels te handhaven, maar bankovervallers zullen niet opvallen als amokmakers en onopgemerkt binnen komen. Sociale media kunnen illegale content modereren, maar gaan daarmee niet voorkomen dat er altijd mensen met kwade intenties zullen zijn.

In democratische landen is het aan overheden en handhavers die zowel het mandaat als het geweldsmonopolie hebben gekregen om te voorkomen dat bankovervallers überhaupt in de kroeg komen om hun volgende kraak te bespreken. Het is eveneens aan hen om mensensmokkelaars, wapenhandelaren en kinderpornoverspreiders in de kraag te vatten - niet om met de verwijdering van hun reclamefolders door contentmoderatie de schijn te wekken dat de vraag naar drugs, seks en wapens is verdwenen omdat het aanbod minder zichtbaar is.

Als het op de vrijheid van meningsuiting aankomt, moet je altijd kijken wie de macht heeft en wie het meest te verliezen heeft om te weten waar de aanvallen op het vrije woord vandaan komen. Zou Thierry Breton, een ongekozen technocraat die een duidelijke afkeer van Trump en Musk liet blijken, vrezen voor de electorale sentimenten die zich kritisch tegen de Europese Unie keren? Heeft Emmanuel Macron wellicht geopolitieke belangen bij het kraken van de versleuteling van Telegram, omdat de EU zichzelf in een oorlog met Rusland bevindt en de Russen Telegram gebruiken voor communicatie? Of aan de andere kant van dit conflict: is Zuckerberg plots een geweten aan het ontwikkelen omdat het heulen met de FBI en het Witte Huis en de crackdown van Facebook op legitieme content hem domweg te veel geld begint te kosten, omdat gebruikers weglopen terwijl Elon Musk met zijn pleidooien voor de vrijheid van meningsuiting een meer aansprekend verkooppraatje houdt?

Heilloze weg

Het helderste voorbeeld van de heilloze weg waarop we lijken te zitten, is afkomstig uit Engeland. Na het kortstondige oproer in steden waar mensen zich gedupeerd voelen door de massamigratie, grooming gangs en islamisering, werden talloze relschoppers razendsnel veroordeeld voor openlijke geweldpleging, poging tot brandstichting en agressie tegen de politie. Maar het regende naast terechte veroordelingen ook onredelijke celstraffen voor mensen die zowel op straat als online slechts publieke uitingen hadden gedaan. Een man die ‘who the fuck is Allah’ riep, kreeg achttien maanden cel, een man die in het gezicht van een politiehond schreeuwde en wat racistische dingen verkondigde, ontving twintig maanden staatshotel. Online verscheen een video van een bejaarde, zieke man die thuis wordt opgehaald door twee agenten vanwege een Facebookcomment. Een 53-jarige vrouw die volgens het rechtbankverslag ‘een stil en teruggetrokken leven leidt als mantelzorger voor haar echtgenoot’, kreeg 15 maanden cel opgelegd omdat ze een opruiende comment over het in brand steken van een moskee had geplaatst in een Facebookgroep.

Is de Britse samenleving veiliger geworden, en beter beschermd bovendien, nu zulke uitingen zo zwaar zijn bestraft, of lijkt dit meer op een overheid die de gevolgen van zijn eigen keuzes in zijn nek voelt hijgen na jaren van wanbeleid, wegkijken en niet luisteren naar democratische wensen van de kiezers over massamigratie, de sociale problemen in wijken waar mensen uit elkaar groeien en de veiligheid van hun kinderen?

Na Charlie Hebdo stonden de meeste politici en journalisten met hun ‘Je suis Charlie’-bordjes op (digitale) marktpleinen. Allemaal waren we voor het recht op tekeningetjes, in tijdschriftjes. Maar sinds corona is de kritiek op bestuur, beleid en de gevolgen van politieke keuzes in hoog tempo de status van satirische tekeningetjes aan het ontgroeien, en thans lijken de Charlie-bordjes te veranderen in verbodsbordjes en een aanzwellende roep om als ‘moderatie’ vermomde censuur en als ‘misdaadbestrijding’ verpakte schijnveiligheid.

Het vrije woord zal de komende jaren stevig worden getest en op de proef worden gesteld, want de zittende machten staan voor een heel moeilijke periode. Ze laten primaire reflexen zien die niet wijzen op de aanpak van de bronnen van onvrede, maar op het smoren van kritiek. Ze pakken de secundaire problemen aan, niet de primaire oorzaken. Laat de strijd niet alleen door wispelturige en nagenoeg onaantastbare individuen als Pavel Durov en Elon Musk gevoerd worden. Het recht op de vrijheid van meningsuiting is aan ieder individu toegekend. Gebruik het.