Longread: hoe extreem is extreemrechts nog?

Extreemrechts Nederland is actiever dan ooit. Nieuwe groeperingen zoals Pegida en Soldiers of Odin schieten als paddestoelen uit de grond en trekken samen met bezorgde burgers ten strijde. Maar hoe extreem is extreemrechts?

‘De massieve inteelt in de islamitische cultuur brengt vrijwel onomkeerbare schade aan de moslims, met inbegrip van grote schade aan hun intelligentie en geestelijke gezondheid.’ Met deze woorden zette Raffie Chohan vorig jaar oktober op het Vredenburg in Utrecht de toon voor een nieuwe extreemrechtse beweging: Pegida Nederland. Vanaf een podium van twee pallets sprak Chohan tijdens de eerste demonstratie van deze anti-islamgroepering zo’n 250 medestanders toe: een merkwaardig mix van bezorgde burgers, Pegida-delegaties uit Duitsland en Engeland en FC Utrecht-hooligans. Tientallen toegestroomde radicaal linkse tegendemonstranten zorgde voor een licht ontvlambare combinatie, zo bleek al snel. Het resultaat: tien arrestaties, massale media-aandacht en Pegida Nederland stond vanuit het betrekkelijke niets volop in de spotlights.

Varkensmuts in Ede

Sindsdien is de Patriottische Europeanen tegen de Islamisering van het Avondland (Pegida) volgens extreemrechtsdeskundigen in rap tempo uitgegroeid tot één van de grootste en actiefste rechts-extremistische bewegingen van ons land. De standpunten waarmee het collectief een prominente plek heeft ingenomen in het Nederlandse extreemrechtse spectrum lijken één op één uit het verkiezingsprogramma van de PVV te zijn gekopieerd. Grenzen dicht. Geen nieuwe moskeeën. Sluit islamitische scholen. Vang oorlogsvluchtelingen op in de regio vlak bij het land van herkomst. Schaf de dubbele nationaliteit af. Maak illegaliteit strafbaar.

Willem Wagenaar, die als onderzoeker van de Anne Frank Stichting extreem- rechts al jaren op de voet volgt, noemt Pegida een interessante nieuwkomer: ‘Pegida zit organisatorisch veel sterker in elkaar zit dan andere rechts-extremistische groepen die de afgelopen decennia actief waren.’ Volgens Wagenaar is dat grotendeels te danken aan de frontman van Pegida: Edwin Wagensveld. De in Duitsland woonachtige Nederlander groeide vanwege zijn prominente betrokkenheid bij de Duitse tak van Pegida uit tot een beroemdheid met de bijnaam Ed aus Holland. In de zomer van 2015 haalde hij de beweging naar Nederland en werd hij bij het grote publiek bekend nadat hij tijdens een anti-azc-demonstratie in Ede werd gearresteerd vanwege het dragen van een varkensmuts. ‘Wagenstel is een charismatisch man die strategisch en tactisch heel sterk is,’ zegt Wagenaar over de mediagenieke Pegida-leider, die de camera doorgaans niet schuwt. ‘Iemand met zulke capaciteiten hebben we in het Nederlandse extreemrechtse wereldje lang niet gezien.’

Wat naast een sterk leiderschap aan de basis van het succes van Pegida staat, is de support vanuit andere extreemrechtse organisaties. Dat is opvallend, want publiekelijk distantieert Wagensveld zich van rechts-extremisme. Jaap van Beek, activist en onderzoeker bij de antifascistische onderzoeksgroep Kafka, zet daar zo z’n vraagtekens bij. Volgens hem is die openlijk afkeer jegens radicaal rechts voor de bühne: ‘Wagensveld zegt dat hij niks te maken wil hebben met neonazi’s, maar tijdens demonstraties is al het extreemrechtse tuig gewoon welkom.’

'Pegida zit organisatorisch veel sterker in elkaar dan andere rechts-extremistische groepen'

Anti-Islam

Volgens onderzoeker Wagenaar is er binnen Pegida een belangrijke rol weggelegd voor Voorpost, een nationalistische actiegroep die als jaarlijks clubuitje een kranslegging voor gevallen Waffen SS'ers op het programma heeft staan. In 2012 sloten sympathisanten van Voorpost het enige toegangshek van het vluchtelingententenkamp aan de Notweg in Amsterdam Osdorp met een slot af. De nationalisten noemden het kamp een ‘stinkende open wond in Amsterdam-West’. Wagenaar: ‘Voorpost-leden verlenen achter de schermen nuttige hand- en spandiensten aan Pegida, zoals demonstraties aanvragen, podia opbouwen en optreden als ordedienst.’

De vaste Pegida-achterban bestaat volgens de AIVD uit ongeveer honderd personen, die de afgelopen maanden demonstraties organiseerden in Utrecht, Rotterdam, Amsterdam, Den Haag en andere grote steden. Overigens met wisselend succes: de opkomst varieerde van enkele tientallen tot maximaal zo’n 300 aanhangers. ‘Dat lijkt niet veel, maar dat zulke aantallen worden gehaald is in Nederland uitzonderlijk,’ aldus extreem- rechtsdeskundige Wagenaar.

Naast de relatief hoge opkomst en steun van andere, gelijkdenkende clubs, is het succes van Pegida te verklaren door een afnemende maatschappelijke weerbaarheid tegen extreemrechtse clubs met een anti-immigratie/islam-agenda, stelt extreemrechtsexpert Sarah de Lange van de Universiteit van Amsterdam: ‘Onder invloed van de PVV, jihadistische aanslagen in Europa en de vluchtelingenproblematiek is het anti-islamdiscours steeds meer mainstream is geworden,’ constateert de onderzoeker. ‘Waar we voorheen bij extreemrechtse demonstraties zagen dat er vanuit de bevolking, politiek en de media een sterke tegenreactie werd gegeven, lijkt die weerstand op alle fronten minder te zijn geworden.’ Hier haken Nederlandse rechts-radicale organisaties handig op in. Niet alleen Pegida, maar ook andere collectieven grijpen het breed gevoerde immigratiedebat aan om hun anti-islamsentimenten onder de aandacht te brengen van een breder publiek dan hun klassieke achterban. Volgens het onlangs uitgekomen Dreigingsbeeld Terrorisme in Nederland van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) is er binnen extreemrechts zelfs sprake van een ware verschuiving van klassiek neonazisme naar anti-islamisme.

Daar moet een piemel in

Een treffend voorbeeld van een club die de media-aandacht rond migratie aangrijpt om zichzelf te profileren en om nieuwe leden te werven is de Nederlandse Volks-Unie (NVU), een neonazistische politieke partij die volgens de Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst (AIVD) ‘actief deelneemt aan het vluchtelingendebat’. De NVU noemt zichzelf de radicaalste partij die het volksnationalisme uitdraagt in Nederland, met standpunten als: een onmiddellijke immigratiestop, uitzetting van criminele, illegale en werkloze vreemdelingen en stopzetting van de bouw van moskeeën, hindoetempels en synagogen. Constant Kusters zwaait sinds 2001 de scepter binnen de NVU. Kusters heeft een rijk verleden bij talloze extreemrechtse en neonazistische groeperingen, ook werd hij diverse malen veroordeeld voor onder meer wapenbezit en het aanzetten tot discriminatie.

Volgens de NVU-voorman heeft zijn organisatie duizend actieve leden, maar volgens radicaal-rechtsexperts en de veiligheidsdiensten is dat aantoonbare onzin; zij schatten zijn aanhang eerder op enkele tientallen. Om dit marginale aantal op te krikken, struint de neonazipartij inspraakavonden af om hun antimoslimretoriek te ventileren. Zo claimt Kusters dat er NVU-delegaties aanwezig waren op de onstuimig verlopen azc-bijeenkomsten in Purmerend, Arnhem, Enschede en de ‘daar moet een piemel in-informatieavond’ in Steenbergen. De (aangekondigde) aanwezigheid van de NVU leidde volgens de AIVD tot het afgelasten van enkele inspraakavonden en een bescheiden aanwas van nieuwe leden.

‘Bij demonstraties wordt er hardop opgeroepen om moskeeën in brand te steken en bommen op azc’s te gooien’

Dat de NVU zich in het vluchtelingendebat mengt, verbaast Wagenaar van de Anne Frank Stichting niets. Waar hij wel van opkijkt is dat deze uitgesproken neonazistische partij in sommige gevallen wordt geaccepteerd als partner van de organisatie van een lokaal burgerprotest. ‘Niet alleen wordt er tegen de NVU gezegd: leuk dat jullie er zijn, maar ook wordt er gevraagd of ze kunnen helpen bij het opzetten van zo’n demonstratie. Dat is nieuw.’ Zo werd in Arnhem-Zuid een protest tegen de komst van een azc zelfs helemaal overgenomen door de NVU. Zo’n 300 demonstranten, zowel lokale bewoners als neonazi’s, sjokten zij aan zij door de straten terwijl leider Kusters vooraan in de stoet kreten als ‘ISIS, krijg de tyfus!’ door zijn megafoon blèrde. Ook was de partij eind mei bij een betoging tegen de komst van een asielzoekerscentrum in het voormalige Pieter Baan Centrum in Utrecht. Daarbij werden zes aanhoudingen verricht wegens opruiing en het verstoren van de openbare orde.

Jude Raus

Identitair Verzet (ID Verzet) is ook zo’n klassieke extreemrechtse formatie die zich graag laat zien bij demonstraties van verontruste burgers. Deze nationalistische actiegroep werd eind 2012 opgericht als afsplitsing van Voorpost en bestaat voornamelijk uit oude bekenden uit het extreemrechtse wereldje. De belangrijkste man achter deze beweging is Paul Peters, die al zo’n twintig jaar actief is bij allerlei obscure groeperingen in de radicaal rechtse scene. Hij werd landelijk bekend nadat hij in 2001 Joodse graven vernielde en bekladde met hakenkruizen en nazileuzen als ‘Jude raus’ en ‘Wir sind zurück’. Omdat Peters niet graag aan dit incident wordt herinnerd, treedt hij nauwelijks op de voorgrond. Soms verschijnt hij wel in de media, meestal keurig gekleed en onder een schuilnaam.

ID Verzet heeft naar schatting ongeveer 45 actieve leden die vooral opereren in Zuid-Holland, Utrecht en Noord-Brabant. De volksnationalistische beweging legt de nadruk op het bewaken van de Nederlandse identiteit en betoogt tegen alles wat dit stuk dreigt te maken. ‘Van alle extreemrechtse clubs doet ID Verzet absoluut het meest,’ weet Kafka-onderzoeker Van Beek, die al hun activiteiten nauwgezet volgt. Door met goed getimede en mediagenieke acties handig in te spelen op de maatschappelijke onrust haalde Peters en zijn volgers de afgelopen jaren regelmatig de journaals. Zo kreeg de door examenfraude in opspraak geraakte islamitische school Ibn Ghaldoun in 2013 een bezoekje van de actiegroep. Onder het mom van ‘wij doen wat de politiek zou moeten doen’ hingen activisten kettingsloten om de toegangshekken de school. Ook vervulde de nationalisten van ID Verzet een voortrekkersrol in het rumoerige protest tegen de plaatsing van de pedoseksueel Benno L. in een flatwoning in Leiden en waren ze de initiatiefnemers achter de uit de hand gelopen Mars voor de Vrijheid door de Haagse Schilderswijk.

In de aanloop naar een besluit over de bouw van de zogenaamde ‘megamoskee’ in Gouda mailde de actiegroep vorig jaar enkele raadsleden met de boodschap hen ‘thuis op te zoeken’ om ze ‘tot inkeer te brengen’. Daarnaast komen de ID Verzet-activisten regelmatig in de picture door (in aanbouw zijnde) moskeeën te bezetten, zoals in februari in Dordrecht, waarbij zes leden werden gearresteerd. Van Beek: ‘De eerder genoemde acties krijgen de meeste media-aandacht, maar hun kernactiviteit is het aansluiten bij lokale burgerprotesten tegen de opvang van vluchtelingen. Ze zijn in heel Nederland op veel plekken aanwezig en proberen daar mensen aan zich te binden en invloed uit te oefenen op hoe het protest verloopt.’

Rechts-populisme

Wat actiebereidheid betreft is extreemrechts over de hele linie aan een enorme opleving bezig, stellen De Lange, Wagenaar en Van Beek. Het aantal acties ligt volgens de kenners ongekend hoog. ‘Tot twee jaar gelden had je zo’n zeven demonstraties per jaar. Dat aantal haal je nu in één maand,’ aldus Van Beek. Ook dit heeft volgens de experts te maken met de migrantenproblematiek en de dreiging van islamitisch terreur.

'Extreemrechts wordt rechts ingehaald door gefrustreerde Nederlanders die een stapje verder gaan'

Of die toenemende zichtbaarheid ook heeft geleid tot meer leden bij rechts-extremistische clubs is wegens een gebrek aan deugdelijke cijfers moeilijk te zeggen. Volgens de AIVD is extreemrechts ‘nauwelijks groeiende’ en is er slechts ‘her en der een kleine aanwas te zien’. Het lokale en regionale protest tegen noodopvanglocaties, asielzoekerscentra en permanente huisvesting van statushouders noemt de dienst ‘een groeiend en moeilijk in te schatten fenomeen’ dat wordt geschaard onder de noemer ‘rechts-populisme’.

‘We zien bij dat soort protesten dat het rechts-extremistische gedachtegoed wel openlijk wordt geuit,’ zo stelt Van Beek, ‘maar echt lid worden van zo’n organisatie gaat voor veel mensen een stap te ver.’ Als voorbeeld noemt hij het hevige anti-azc-verzet dat in Steenbergen en Geldermalsen uitliep op intimidaties, bedreigingen en rellen. ‘Wat opvalt is dat de rol van extreemrechts bij de protesten nihil was, maar dat de gemeenschap overmand door emoties en racistische sentimenten dezelfde dingen gaat roepen en zelfs tot gewelddadige acties overgaat. Extreemrechts wordt als het ware rechts ingehaald door burgers die nog een stapje verder gaan.’

Provocerend aanwezig

Doordat sommige burgers hun extremistische overtuigingen gaan vertalen in hun eigen clubjes, verandert volgens Van Beek het extreemrechtse landschap in Nederland. Waar nieuwe extreemrechtse organisaties doorgaans door oude bekenden uit het wereldje worden opgericht, zijn er volgens de onderzoeker recent een aantal nieuwkomers bijgekomen waarbij de grondleggers geen radicaal rechts verleden hebben. Een daarvan is DTG uit Enschede. Deze groepering begon vorig jaar oktober als buurtactiecomité Dophia Tegen Gemeente en verzette zich tegen de komst van een asielzoekerscentrum bij de wijk Dophia. De oprichters van DTG, Benno Wilmink en Raphael Marchese, hebben beiden geen extreemrechtse achtergrond en claimen openlijk niets met radicaal rechts te maken willen hebben. ‘Vanwege hun zichtbaarheid, de optredens in de media en hun agressieve profilering kwamen ze al snel in beeld bij FC Twente-hooligans en groepen neo- nazi’s,’ stelt Wagenaar van de Anne Frank Stichting.

Hierdoor wist DTG in korte tijd uit te groeien van een buurtinitiatief naar een radicale beweging met honderden aanhangers en landelijke ambities. Onder de noemer Demonstranten Tegen Gemeenten worden ze in heel Nederland actief en staan ze geregeld briesend in de frontlinie bij extreemrechtse demonstraties, zoals in februari bij een Pegida-protest in Amsterdam. Wagenaar: ‘Bij dit soort bijeenkomsten waren ze altijd nadrukkelijk agressief en provocerend aanwezig. Diverse DTG-leden kwamen daardoor op de radar van de Dutch Self Defence Army (DSDA), een beweging met een zeer gewelddadig karakter.’ Een paar maanden geleden werden er nog vijf DSDA’ers onderweg naar een demonstratie bij het proces van PVV-leider Geert Wilders van de weg geplukt en gearresteerd. In hun auto vindt de politie een aantal messen, pepperspray en een ploertendoder. ‘Een voorliefde voor wapens en geweld zit in de identiteit van deze beweging,’ stelt Wagenaar, die DSDA bestempelt als rechtse radicale club met een ‘hoog testosteronbomgehalte’. DSDA zelf ontkent dat met klem. De club af cheert zichzelf als een ‘defensieve’ burgerpatrouille ‘die zelf nooit het geweld zal opzoeken, maar die ‘bij ongeregeldheden zichzelf wel met harde hand zal verdedigen’.

Bekogeld met vuurwerk

Het afgelopen jaar zijn in Nederland diverse gewelddaden gepleegd die een relatie met het debat over asielzoekers hadden. Zo werd in december het huis van een Somalisch gezin in Pannerden bekogeld met vuurwerk en werd er een pam et opgehangen met racistische teksten. Bij diverse azc-locaties werden vernielingen aangericht en varkenskoppen achtergelaten. In Woerden werd een noodopvang voor vluchtelingen door een twintig man aangevallen met zwaar vuurwerk. Ook kwamen er bij verschillende burgemeesters, wethouders en raadsleden ernstige bedreigingen binnen om zo de komst van een azc of noodopvanglocatie tegen te gaan. Meer van dit soort daden kunnen volgens de NCTV niet worden uitgesloten, en ook de intensivering van aantal en aard van incidenten rond moskeeën, azc’s en inspraakavonden is volgens de dienst zorgelijk.

Volgens het rapport Racisme en Extreemrechts Geweld in Nederland steeg het aantal incidenten van zeventien in 2013 naar 42 in 2014. De onderzoekers zien deze incidenten in relatie met de sterk gepolariseerde discussie in Nederland rond thema’s als Zwarte Piet en de islam. Of je al deze daden kunt kwalificeren als extreemrechts (gewelds)incident is volgens Wagenaar moeilijk te beoordelen: ‘Zolang je niet een heel precies beeld hebt van de motivatie en de achtergrond van een dader, kun je dat nooit met zekerheid zeggen.’ De roep om geweld uit de radicaal rechtse hoek wordt steeds groter, zo stelt de extreemrechtsexpert. ‘Als je kijkt naar de discussies die worden gevoerd op rechts-extremistische fora en websites, zie je dat de geweldsretoriek is toegenomen. Ook bij demonstraties wordt er hardop opgeroepen om moskeeën in brand te steken en bommen op azc’s te gooien.’ Of daardoor ook het aantal geweldsincidenten zal toenemen, is volgens Wagenaar moeilijk te zeggen. ‘Maar het zijn wel ideeën die nu sterker leven dan ze lange tijd hebben geleefd.’