Na ons de zondvloed

De Nederlandse overheid schrijft haar beleidsmakers dat de opwarming van de aarde doorgaat na 2100 als de gemiddelde temperatuur stijgt met meer dan 1,5 graad. Officieel zegt ze er dan ook naar te streven de temperatuur niet verder te laten oplopen. Omdat we anders het risico zouden nemen dat het proces van opwarming niet meer is te stoppen.

Boven de 1,5 graad opwarming lopen we het gevaar dat het een kwestie van tijd is voordat een groot deel van Nederland in zee verdwijnt. Weliswaar is er een onzekerheidsmarge tot 2 graden, en moet volgens het klimaatakkoord van Parijs als 1,5 niet lukt de temperatuurstijging wel ‘ruim onder de 2 graden’ blijven, maar klimaatwetenschappers zijn het er over eens dat we daarmee risico’s nemen. ‘We weten gewoon niet precies wanneer het fout gaat. Het gevaar dat het toch misgaat is bij 1,5 wel wezenlijk kleiner dan bij 2,’ zegt professor Maarten Kleinhans, die gespecialiseerd is in de gevolgen van klimaatverandering. Dat is een groot risico omdat we de kans niet kunnen inschatten. En er wel erg veel op het spel staat: ons voortbestaan.

De onzekerheid over de mate waarin de zeespiegel blijft stijgen, zit hem in gebrek aan inzicht in de stabiliteit van de ijskappen van Groenland en Antarctica. Kleinhans maakt zich grote zorgen over het moment waarop de gletsjers op de Zuidpool zo instabiel worden dat er geen houden meer aan is. Dan schuift het ijs langzaam maar

massaal de warmere zee in. Als we zo’n kantelpunt bereiken, zal de zeespiegel meters stijgen. Hoe dan ook. En het zou best eens kunnen zijn dat we niet ver van het moment af zitten. ‘Groenland en Antarctica zijn op dit moment in ieder geval met een noodgang aan het smelten.’

Het massale en de snelheid ervan zijn nooit vertoond. ‘Het klimaat veranderde altijd over geologische tijdschalen van tienduizenden jaren. Nu veranderen we het klimaat in decennia. Wat we nu in gang zetten, zal nog duizenden jaren een stempel op de aarde drukken. We doen een experiment met de planeet dat niet goed kan af lopen.’

Twee meter hogere zeespiegel

Steeds meer tekenen wijzen erop dat we hard op weg zijn bij het punt te komen waar we onze invloed verliezen. We weten pas zeker wanneer deze ijskappen onomkeerbaar gaan smelten zodra het niet meer is te stoppen. Maar dan is het te laat. Wel neemt de kennis toe en het blijkt dat we the point of no return steeds vroeger moeten plaatsen. Oceanograaf en professor Roderik van de Wal: ‘Al binnen tien of twintig jaar zullen we de vaststelling kunnen maken dat dat punt gepasseerd is. Willen we de opwarming tot 1,5 graad beperken, dan moet de wereld in 2030 klimaatneutraal zijn.’

We zitten nu al boven de 1,2 graad opwarming. Stoppen we vandaag met het uitstoten van broeikasgassen als CO2, die voor de temperatuurstijging verantwoordelijk zijn, dan loopt de temperatuur nog enkele tienden op, beweert Van de Wal. ‘Natuurwetenschappelijk gezien kunnen we de 1,5-gradengrens nog redden, maar dat zou vragen om draconische maatregelen. Maatregelen die de Nederlandse overheid op dit moment volstrekt onvoldoende neemt.’ Terwijl de overheid nog steeds zegt 1,5 na te streven, is de praktijk dat Nederland richting de 4 graden koerst.

Blijft het bij 1,5 graad dan zal Nederland nog lang bestaan, bij 4 zeker niet, daar zijn wetenschappers het wel over eens. Ertussen is het onzeker. Zo verschillen de meningen over de gevolgen van 2 graden temperatuurstijging op de zeespiegel. Volgens Van de Wal zal bij 2 graden de zee in 2100 zeker tenminste één meter hoger staan. Maar daar denken ze bij het KNMI anders over. Mogelijk lopen we als de opwarming van de aarde de 2 graden bereikt het risico op een twee meter hogere zeespiegel in 2100. Volgens klimaatwetenschapper en weerman Peter Kuipers Munneke komen de vijf en tien meter stijging er dan ook zeker aan. Het is volgens hem ‘de vraag dan ook niet óf Nederland onder water verdwijnt, maar wannéér dat gaat gebeuren’.

Een huis in Duitsland

Twee meter kunnen we met veel zand, beton en ijzervlechtwerk wellicht nog net aan, maar als de zeespiegel verder stijgt, dan komt het einde van onze mogelijkheden snel in zicht omdat we de dijken aan de kust niet kunnen blijven verhogen, legt Kleinhans uit. De Oosterscheldekering is berekend op een stijging van veertig centimeter. De ene na de andere kostbare waterkering moet dan vervangen worden. Ook de rivierdijken moeten tot halverwege Nederland worden verhoogd omdat de zee de rivieren opstuwt. Tegelijk daalt ons polderland en komt het zoute water steeds harder onder de dijken door. Uiteindelijk zouden we het water van de grote rivieren nauwelijks meer in de hogere zee kunnen lozen. Dan wordt het pompen of verzuipen. ‘Als het langzaam gaat, kunnen we de stijging beter opvangen, maar de mogelijkheden zijn niet oneindig,’ zegt Kleinhans. ‘Op een gegeven moment wordt het technisch te moeilijk en verschrikkelijk duur. Corona, hoe naar en hoe duur ook, is een rampje van niks als je ziet wat er op ons af komt.’

Het water stijgt nu nog rustig aan, met een paar millimeter per jaar, maar de verwachting is dat het vanaf 2050 met centimeters per jaar gaat, zegt Van de Wal. Stijgt de temperatuur 4 graden, dan zijn wetenschappers unaniem over het lot van Nederland: dat verdwijnt in zee. In 2100 lopen de ramingen uiteen van twee tot drie meter. De eeuwen erna komt er dan nog tien meter bij. Het proces gaat dan nog een paar duizend jaar door, zegt Van de Wal. Als al het ijs op Antarctica zou smelten, is de zeespiegel zeventig meter hoger.

Nederlandse overheidsinstanties als het KNMI houden inmiddels rekening met 4 graden in 2100. Dan krijgen we mogelijk de derde meter zeespiegelstijging er zelfs bij cadeau, aldus het KNMI en de Deltacommissie. Dat zou betekenen dat al ruim voor 2100 de vraag of we de Randstad moeten opgeven actueel wordt. ‘Dan zou ik een huis kopen in Duitsland,’ reageert Kleinhans. Kleinhans noemt de ontwikkelingen op zijn vakgebied ‘eng’. ‘Er komen ontzettende rampen aan, veroorzaakt door allerlei veranderingen in het klimaat waar wij nog maar de helft van begrijpen. De verwachtingen worden iedere keer bijgesteld. Steeds wordt het ietsje enger. Ik ben gefrustreerd en heb collega’s die er depressief van zijn. We weten het al decennia en toch is er veel en veel te weinig gedaan. Gewoon de kop in het zand gestoken, waardoor we nu voor een enorme opgave staan. Veel politici lijden aan cognitieve dissonantie, hebben een blinde vlek voor feiten die niet bij hun opvattingen passen. Als je nu kinderen krijgt, dan heb je het over mensen die wellicht hun land gaan kwijtraken. En van wie hun kinderen straks geen Nederlander meer zijn, omdat er geen Nederland meer is. Ik vind dat echt heel eng. Wetenschappers vertellen al tientallen jaren dat dit eraan zit te komen, en nog steeds wil de wereld niet serieus actie ondernemen.’

Donkerblauwe Noordpool

Het voortbestaan van Nederland is volledig af hankelijk van internationaal klimaatbeleid. De in het Klimaatakkoord van Parijs in 2015 gemaakte afspraken zijn echter vrijblijvend en zullen door veel landen waarschijnlijk niet worden nagekomen. Een land als Rusland heeft er weinig baat bij. Het klimaat daar wordt alleen maar aangenamer, met grotere oogsten en een te annexeren grondstofrijk poolgebied. Voor veel regimes in de derde wereld heeft het ook geen prioriteit. Ze hebben ingestemd omdat dat internationaal politiek opportuun was, niet omdat ze van plan zijn geldverslindend klimaatbeleid te gaan voeren. Voor druk van de eigen bevolking hoeft men niet te vrezen: het grootste deel van de bevolking van Nigeria, Bangladesh of India heeft nog nooit van klimaatverandering gehoord.

Als alle landen doen wat ze in Parijs hebben afgesproken, komt de temperatuur in 2100 op 3,7 à 4 graden hoger uit, stelde John Kerry, de nieuwe klimaatgezant van de Amerikaanse president Biden onlangs. Maar ook dat is waarschijnlijk nog te optimistisch. Voeg erbij wat wellicht niet wordt nagekomen, plus wat wel nodig is, maar nog niet is toegezegd. Verdisconteer dan nog het wetenschappelijke inzicht dat de gevoeligheid van het klimaat groter blijkt dan in 2015 werd gedacht en we moeten er nog een paar graden bij tellen. De meest heftige klimaatscenario’s nemen 6 en zelfs 8 graden temperatuurstijging als bovengrens in 2100.

Het gevaarlijke aan de klimaatverandering die nu aan de gang is, is dat de CO2-uitstoot van de mens de temperatuur opdrijft tot een bepaald punt. Dat punt ligt volgens veel wetenschappers ergens tussen de 1,5 en de 2 graden opwarming. Bij de 4 graden zijn zij daarover unaniem. Erna gaat de opwarming verder haar eigen gang zonder dat de mens haar nog kan stoppen. Dan zijn er zogenaamde kantelpunten bereikt en wordt klimaatverandering een autonoom proces.

In dat geval wordt er ‘runaway climate change’ getriggerd. Dan lokt het overschrijden van het ene kantelpunt het andere uit en loopt het helemaal uit de hand. Die 2, 4 of 8 graden zijn de gemiddelde temperatuurstijging van de hele wereld. De polen warmen twee à drie keer zo hard op – bij 1,5 graad wordt het daar 3 à 4,5 graden warmer, bij 8 graden... reken maar uit. Bij over elkaar heen buitelende kantelpunten wordt de Noordpool steeds langer ijsvrij. De witte kop van de aarde wordt dan donkerblauw. Het wit reflecteert het zonlicht niet meer, maar dat wordt geabsorbeerd door het donkere water dat zo opwarmt. Waardoor er nog meer ijs smelt en het nog warmer wordt.

De Randstad opgeven

Op de toendra’s van Siberië ontstaan door de toegenomen warmte grote bosbranden. Daarbij komen enorme hoeveelheden CO2 vrij. Daardoor wordt het warmer. Het land dat achterblijft is zwartgeblakerd, en zwart is heter. Er ontstaan zo nog gemakkelijker bosbranden in de regio. Waardoor weer meer CO2 de atmosfeer nóg verder opwarmt. Waardoor er meer onweer komt en nog gemakkelijker bosbranden ontstaan. En het door bosbranden zwartberoete ijs verder smelt.

Mogelijk heel gevaarlijk is deze: in de ontdooiende permafrostbodem van de tot voor kort eeuwig bevroren eindeloze toendra’s van Siberië zitten niet alleen mogelijke ziektekiemen die voor nieuwe pandemieën kunnen zorgen. Er zitten ook enorme hoeveelheden methaan in, een broeikasgas dat weliswaar snel minder krachtig wordt, maar de eerste twintig jaar maar liefst 86 keer sterker is dan CO2. Komt dat op grote schaal vrij, dan gaat er een ‘methaanbom’ af die voor plotselinge, versnelde klimaatopwarming zorgt, en daardoor voor nog meer ontdooiing en zeespiegelstijging. De kans dat dit gebeurt, wordt door deskundigen vooralsnog niet hoog ingeschat. Al is er één zekerheid als het over zulke scenario’s gaat: de onzekerheid. Het is niet uitgesloten dat deze inschatting morgen anders is.

Laten we naar het nu waarschijnlijke scenario kijken: dat het 4 graden warmer is aan het eind van deze eeuw. Terwijl Nederland serieus overweegt de Randstad op te geven, worstelen ze elders op de wereld met nog grotere problemen. Honderden miljoenen mensen zijn al eerder vertrokken uit laaggelegen kustgebieden. Miljoenensteden als Mumbai, Calcutta, Dhaka, Jakarta, Miami en Lagos worden inmiddels ontruimd. Lagos is in 2100 de grootste stad ter wereld, met 85 à 100 miljoen inwoners. De boel staat grotendeels blank. Lagos heeft geen dijken. In grote delen van de stad loop je bijna tot je middel in het water. Uiteindelijk zal iedereen vertrekken. Maar waarnaartoe?

Volgens meteoroloog Munneke is het niet de vraag óf Nederland onder water verdwijnt, maar wannéér dat gaat gebeuren

In de cirkel duizend kilometer noordelijker en zuidelijker – met daarin meer naar het oosten ook Zuid-India en Indonesië – is het tegelijk zo warm en vochtig dat het leven er een groot deel van het jaar bijkans onmogelijk is. Het lichaam kan zichzelf dan niet meer zwetend afkoelen, waardoor als je te lang buiten blijft de temperatuur oploopt tot je sterft. Bij gemiddeld 4 graden opwarming van de wereld kan het in delen van Afrika wel 6 tot 8 graden warmer zijn, zegt Geert Sterk van de Universiteit van Utrecht. Er is watertekort, oogsten mislukken en er heerst hongersnood.

In de noordelijke band daarboven, met Noord-Afrika en het Midden-Oosten, komt de temperatuur steeds vaker boven de 50 graden. Ook deze streken zijn onleefbaar aan het worden. De islamitische bedevaart naar Mekka kost ieder jaar vele duizenden slachtoffers. Moslims zien zich gedwongen voortaan af te zien van deze goddelijke plicht. Ook in de noordelijke helft van India heerst er chaos. De grote rivieren vallen bijna droog omdat het smeltwater uit de Himalaya opraakt, wat honderden miljoenen in de problemen brengt.

Een ineenstorting

Het is maar een greep uit de vele serieuze problemen die de mensheid in 2100 overal ter wereld in de nek springen. De wereldbevolking is op weg naar 10 miljard aan het eind van deze eeuw. Volgens Johan Rockström, directeur van het gerenommeerde Potsdam Institute for Climate Impact Research, is het in een 4 graden warmere wereld ‘moeilijk voor te stellen hoe de aarde 8 miljard mensen kan herbergen, of zelfs de helft daarvan’.

Overal op aarde zijn de onderlopende, de tropische en de woestijnachtige regio’s aan het leeglopen. Honderden miljoenen, wellicht miljarden zijn op zoek naar veiliger streken. Ze zijn nergens welkom. Landen vallen ten prooi aan populisme en fascistoïde regimes. Hun economieën zijn goeddeels ingestort. Met veel geweld worden indringers bestreden. Aan de poorten van het in verhouding nog redelijk stabiele Europa is een immense legermacht permanent migranten aan het tegenhouden.

De bevolking van Europa is terneergeslagen en bang. Over hen schreef Christiana Figueres, secretaris-generaal van de klimaatconferentie in Parijs in 2015: ‘Zij die in stabiele landen wonen, voelen de psychologische druk stijgen. Met elk nieuw kantelpunt dat wordt gepasseerd, voelen zij de hoop vervliegen. Er is geen enkele kans om de op hol geslagen opwarming van onze planeet een halt toe te roepen en het lijdt geen twijfel dat we langzaam maar zeker op een soort ineenstorting afstevenen. De enige onzekerheid is hoelang we het overleven. Het ondraaglijke schuldgevoel uit zich in het toenemende aantal zelfmoorden.’

De VVD vindt: ‘Drammers misbruiken klimaat als instru­ment om mensen te betut­telen en een andere levens­ stijl op te dringen’

Hoe heeft voorgaand schrikbeeld zover kunnen komen? Terugkijkend vanuit 2100 ziet de Nederlandse politiek van 2021 er bevreemdend uit. Alle informatie was er. Je zou verwachten dat Nederland als het potentieel zwaarst getroffen Europese land voorop zou lopen in de strijd tegen klimaatverandering, om het goede voorbeeld te geven en zo de rest over de streep te helpen trekken. Niet dus.

De VVD, de grootste partij van het land, schreef in haar verkiezingsprogramma van 2021: ‘Drammers misbruiken klimaatbeleid als ideologisch instrument om mensen te betuttelen en een andere levensstijl op te dringen. Het moet betaalbaar blijven voor gewone gezinnen en ondernemers. Het is onverstandig als Nederland op eigen houtje hoge ambities stelt. Dan riskeren we onze ondernemers te benadelen. Het gaat erom zoveel mogelijk je leven te blijven leiden zoals je wilt. Het verduurzamen van Nederland mag niet leiden tot lastenverzwaringen voor middeninkomens of mkb.’

Samen met coalitiegenoot CDA – ‘Een stevig draagvlak vraagt ook om een haalbaar en betaalbaar perspectief’ – kon de coalitie de groene ambities van D66 in toom houden en bleef alles min of meer bij het oude. Er kwam een onderzoek naar kerncentrales, een omstreden maar krachtige bron van schone energie. Die zouden pas ergens in de jaren 30 in bedrijf gaan, en dat was gezien de urgentie van de klimaatcrisis te laat. Tijd genoeg vond de PVV. Volgens de grootste oppositiepartij van het land die speciaal zei op te komen voor het behoud van Nederland, bestond er helemaal geen klimaatprobleem en zou de zee Nederland dan ook niet verzwelgen. Achteraf is duidelijk dat politici niet deden wat nodig was, maar wat politiek en maatschappelijk wenselijk en haalbaar was. Terwijl als er één land was waar ze het stevig hadden kunnen aanpakken juist Nederland was, als een van de rijkste landen ter wereld.

Billenkoek van Thunberg

Iedereen kon weten hoe dit ging aflopen: niet goed. En toch lukte het niet het tij te keren. Niet alleen de gewone mensen voelden zich machteloos, maar kennelijk ook de leiders. Christiana Figueres, de VN-voorvrouw die onderhandelde met de wereldleiders, had begin jaren 20 nog bijna wanhopig geroepen: ‘De tijd raakt op. We hebben de boel al tientallen jaren vertraagd. Dit decennium is het belangrijkste in de geschiedenis van de mensheid. De wetenschap zegt dat we nog op het nippertje tijd hebben. Dus dit is het decennium en wij zijn de generatie.’

Figueres pleitte zelfs voor burgerlijke ongehoorzaamheid om overheden tot effectief klimaatbeleid te dwingen.
Maar er was geen brede maatschappelijke beweging die zich tegen laks klimaatbeleid keerde. De 16-jarige Greta Thunberg waste woedend de oren van wereldleiders. Thunberg stelde dat we zitten in ‘een uitzonderlijke en dringende crisis die nooit als zodanig is erkend, en onze leiders handelen allemaal als kleine kinderen’. Opvallend is dat Thunberg tot in de hoogste fora werd uitgenodigd om daar billenkoek te geven. Het tekent de machteloosheid van de politiek om verandering te bewerkstelligen om de boel te redden. Je kunt het ook cynisme noemen.

Digitale archeologen zien ook hoe de mediagenieke klimaatactiegroep Extinction Rebellion een elitair clubje bleef doordat deelnemers geacht werden de klimaatstrijd te verbinden met antikapitalisme en antiracisme. Al leidde dat wel tot ‘eindeloze discussies waarin men elkaar de tent uit vecht’, klaagde iemand op hun even later opgedoekte communitypagina op Facebook.

Aan de andere kant had je degenen die zich ‘klimaatrealisten’ noemden – ontkennen deed bijna niemand het anno 2020 meer. ‘In Stockholm krijgen mensen het weer dat ze in Amsterdam hadden en in Amsterdam krijgen ze het weer dat ze in Bordeaux hadden. So what?’ schreef Simon Rozendaal, de wetenschapsjournalist van Elsevier Weekblad. ‘In 2050 gewoon lekker een terrasje pakken vanaf half maart.’

Digitale archeologen vinden ook hartenkreten op internet, zoals deze van geograaf Cody Hochstenbach: ‘Ik ben bang. Bang omdat economische groei centraal blijft staan in onze politiek. Wat kan mij die procent meer of minder groei schelen als we de planeet verschroeien?’ Er was ook toen al sprake van ‘klimaatdepressie’ van mensen die zich realiseerden wat er voor 2100 op stapel stond. Sommigen pleitten gefrustreerd voor een verbod op ‘klimaatontkenning’.

Psychologen Anna Huckelba en Paul van Lange van de Vrije Universiteit Amsterdam deden in die dagen onderzoek naar de vraag waarom de mensen overwegend passief bleven in het licht van de hen bekende klimaatcrisis.We zijn geen langetermijndenkers. Mensen zijn gewoontedieren, hebben de neiging risico’s te laag in te schatten en komen pas in actie als anderen dat ook doen.

476 kilometer lange dijk

Er was in 2019 bijna kamerbreed een klimaatwet aangenomen en een klimaatakkoord afgesloten met allerlei sectoren in de polder. 8 miljoen gebouwen moesten van het gas af, 9 miljoen auto’s op stroom of waterstof, het elektriciteitsnet moest minstens drie keer zo zwaar worden, een kwart van de Noordzee moest worden volgebouwd met windmolens, 75 miljoen zonnepanelen moesten worden aangesloten, 1000 vierkante kilometer bos moest worden aangeplant.

Dit zou de grootste verbouwing van ons land ooit worden, zeiden politici. Maar de eerste vrijblijvende evaluatie moest gelijk al constateren dat de inspanningen ernstig tekortschoten. Er gebeurde maar de helft van wat was afgesproken. Logisch, er waren geen af te rekenen doelen gesteld die al voor 2050 gehaald zouden moeten worden. Het was ook niet genoeg om zeker het 1,5-gradendoel te halen. Maar om iedereen mee te krijgen, waren compromissen gesloten en zaken afgezwakt. Sommigen vonden het een gedrocht en merkten op dat als je een even grote kans had dat je vliegtuig neerstort je er toch zeker ook niet in gaat zitten?

Een poging tot aanscherping door de Partij voor de Dieren, die beoogde de 1,5-gradengrens te bewaken, haalde het niet in de Tweede Kamer. Dus ging Nederland voor 2 en 4 graden en werd daarmee de toekomst van onze kleinkinderen in de Randstad verkwanseld.

Al stond de toekomst niet vast. Er zou nog een reddende aap uit de mouw kunnen komen, hoopten techneuten. Een installatie die goedkoop massa’s CO2 uit de lucht kon halen bijvoorbeeld. Zodat het hele klimaatprobleem uit de wereld gezogen kon worden. De kans daarop is vrijwel nihil, zeiden deskundigen. Het prestigieuze wetenschapstijdschrift Nature schreef toen al die scenario’s af als ‘magisch denken’. Toch bleven politici en beleidsmakers erop vertrouwen. Anderen droomden weg bij een 161 kilometer lange dam van Bretagne tot Zuidwest-Engeland, én een 476 kilometer lange dijk die het noorden van Schotland verbindt met het westen van Noorwegen. Maarten Kleinhans gelooft niet in deze oplossingen om Nederland droog te houden. ‘Ik denk dat we nog eerder kieuwen krijgen. Ik vind het schadelijk, zo’n plan voor een dam. Het geeft de mensen een vals vertrouwen dat de techniek het wel oplost.’

Het is allemaal moeilijk voor te stellen als je probeert terug te kijken vanuit 2100. Veel mensen zullen dan wel boos zijn als ze aan de mensen van ‘toen’ denken. Vanaf half maart met koffie en appelgebak op een terrasje zitten, kon inderdaad. Maar dat is nu niet leuk meer. Want tijdens de lange bloedhete zomers, zuchtend van de ozonsmog, binnen bij de airco, beseft iedereen: wij zitten met de gebakken peren, hier in Duitsland.

Mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten.