Longread | Waar is Jan Peter Balkenende gebleven?

Hij was van 2002 tot 2010 premier van Nederland, maar ruim vijf jaar na zijn roemloze aftocht is hij al vergeten. Was Jan Peter Balkenende nou echt zo slecht? En komt hij er ooit weer bovenop als belangrijke speler? ‘Balkenende speelt eredivisie, maar geen Champions League.’

Illustratie Maki/ShopAround

Het is april 2015 en het Beatrix Theater in Utrecht zit vol maatpakken die zijn afgekomen op het door Elsevier georganiseerde congres ‘Grip op je vermogen’. Rick Nieman, spreekstalmeester van dienst, kondigt de eerste spreker aan.

Een man in een net niet lekker zittend pak, bril zonder montuur en het kapsel van een tovenaarsleerling beent het podium op. Jan Peter Balkenende is geen spat veranderd. Ook de gehaaste, staccato manier van spreken is hem bijgebleven als Bassie bij Adriaan: ‘Ik ben blij dat Rick Nieman me ook nog even noemt als oud-premier’, dankt de voormalige baas van Nederland zijn introduceur. ‘Dat weet niet iedereen meer, merk ik wel.’ De zaal lacht, waarna Balkenende vertelt hoe hij onlangs voor de burgemeester van Tholen werd aangezien. En hoe hij in een parkeergarage ‘Ik ken u van tv!’ te horen kreeg (antwoord van Balkenende: ‘Ja, ik ben een bekende presentator’).

Bij zijn spreekbeurt voor de christenen voor Israël in november dat jaar: létterlijk dezelfde anekdotes. Ook hier kan zijn gehoor de ingestudeerde zelfspot waarderen. Achter de grap schuilt de realiteit. Sinds zijn vertrek uit de politiek zien we Jan Peter Balkenende publiekelijk nauwelijks meer: niet op tv of in de krant, niet als onderdeel van het maatschappelijk debat.

Haagse journalisten die voor dit artikel zijn geraadpleegd, geven stuk voor stuk aan de oud-MP niet meer in Den Haag te signaleren. Nadat hij acht jaar hun leven beheerste zijn ze hem, geven ze tot hun eigen verbazing toe, de afgelopen jaren uit het oog verloren. Dat lijkt bij Mark Rutte, die met zijn vrienden van de pers een guitig diner organiseert, ondenkbaar. Waar is Jan Peter Balkenende gebleven?

Als politiek rechercheurs moeten we daarvoor terug naar 2010, het moment van verdwijnen. Op 20 februari van dat jaar valt het kabinet Balkenende IV over de Uruzgan-missie. De PvdA van Wouter Bos wil die missie niet verlengen, het CDA wel. Dat is de feitelijke aanleiding, de oorzaak ligt in de verhouding tussen Bos en Balkenende die zich het best laat vergelijken met die van Louis van Gaal en de (Britse) pers. De PvdA-bewindslieden stappen op, CDA en ChristenUnie blijven tot oktober demissionair aan tot er een nieuw kabinet aantreedt.

Daarna wordt het stil.

Het is een ongeschreven regel dat je als premier niet lelijk over je opvolger praat. Bovendien is het afkicken van acht premiersjaren. Na een stukgelopen relatie kun je elkaar ook beter een tijdje niet zien. Het kost tijd voor je er weer van een afstandje naar kunt kijken.

Geen hoge verwachtingen

Inmiddels is het 2016, zes jaar na Balkenende IV, en kunnen we terugblikken. Om de post-politieke carrière van Balkenende te analyseren is het interessant om die te vergelijken met die van Wouter Bos. Beiden vertrokken ze korte tijd na elkaar van het Binnenhof. Bos ging tijd aan z’n familie besteden en werd adviseur bij KPMG, Balkenende ging een dag in de week hoogleraren op de Erasmus Universiteit en de overige dagen adviseren bij EY, de accountantsclub die voor het als afkorting door het leven ging, bekend was als Ernst & Young.

Een vergelijkbaar begin dus, maar de afgelopen jaren ontvouwden de kemphanen een ander carrièrepad. Wouter Bos keerde terug op het Binnenhof om als informateur het kabinet Rutte II in elkaar te smeden en verliet de KPMGluwte voor een publicitair ingewikkelde baan als voorzitter Raad van Bestuur van het VUmc. De PvdA’er analyseert bij Pauw verkiezingsdebatten en mengt zich in het publieke debat via een column in de Volkskrant. Een blik op het LinkedIn-profiel van Balkenende geeft een overzichtelijker beeld: sinds 2011 is hij één dag in de week hoogleraar Governance, Insitutions and Internationalisation en de overige dagen werkt hij voor EY.

Is er dan verder niks te vertellen? Een grondiger zoektocht leert ons dat Jan Peter het afgelopen jaar voorzitter werd van een nieuwe stichting die ‘werkt aan een betere samenleving’ door ‘fondsen, bedrijven en de overheid bij elkaar te brengen en gezamenlijk de impact van maatschappelijke initiatieven te vergroten’. Ook leidt hij een commissie die de Zeeuwse economie en werkgelegenheid een impuls moet geven. De kop op de website van Omroep Zeeland: ‘Balkenende waarschuwt voor te hoge verwachtingen’. Waar Wouter Bos totally back in business is, lijkt Jan Peter de hoge verwachtingen niet helemaal waar te maken. Als Telfort er een reclame van zou maken, luidde de slogan ‘Van de baas van Nederland tot ordinaire consultant’. Maar dat is te kort door de bocht. Met een inkomen van zo’n 400.000 euro per jaar – als premier verdiende hij nooit meer dan 155.000 – is hij in ieder geval een uitstekend verdienende consultant en bovendien is hij een van de 240 EY-partners. Een gerespecteerde, voorname positie. Balkenende vliegt de wereld over, met name naar Azië, en spreekt op congressen over duurzaamheid, innovatie en internationalisering. Hij adviseert multinationals en andere ‘partners’ over het beleid op deze onderwerpen. Op Balkenendes Twitter-account lezen we dan dat er een ‘inspirerende start’ is gemaakt, met ‘mooie gedachtewisselingen’ of het was simpelweg ‘a great meeting’.

Underperformer

Dik betaald worden om te zeggen hoe het moet, zonder verantwoordelijk te zijn voor de consequenties – het klinkt als het ideale bestaan voor een (ex-)politicus. Maar er is wel degelijk een groot verschil tussen zijn huidige werk en zijn premierschap. Balkenende was acht jaar lang chief executive officer van de Nederlandse overheid. Hij nam dagelijks beslissingen over miljarden en mensenlevens. Als consultant is hij slechts de constructieve oppositie die, roepend vanaf de zijkant, bestuurders probeert te beïnvloeden.

Over de vraag of Balkenende een dergelijke positie ambieert later meer. Was hij voor het bedrijfsleven eigenlijk een big fish? In een reconstructie in NRC Handelsblad ten tijde van zijn transfer naar EY geeft een anonieme headhunter aan dat Balkenende weleens werd geopperd bij de grote multinationals, maar waren die ‘niet erg geïnteresseerd’. Volgens een collega-consultant heeft hij een ‘behoorlijke dosis ervaring opgedaan’, maar ‘niet de statuur van andere voormalige staatslieden als Wim Kok’. Balkenende stond dan ook ‘niet bij alle adviesbedrijven op het lijstje’. Een grootbankier laat Nieuwe Revu weten: ‘Voor iemand met zoveel vinkjes zouden er veel betere posities moeten zijn. Dan ben je aan het underperformen.’

Volgens ingewijden komt Balkenendes impopulariteit aan de top van het bedrijfsleven onder meer door zijn handelen rond ABN Amro. Er is meermaals een persoonlijk beroep op de premier gedaan om zich met vastgelopen fusiegesprekken tussen de bank van Groenink en ING te bemoeien, maar Balkenende gaf niet thuis. Dat ABN uiteindelijk werd verkocht, opgeknipt en gered moest worden is de premier aangerekend door het old boys network van de BV Nederland. Ook toonde hij nooit een goed gevoel te hebben als het op ondernemers aankwam. Zo was hij een groot fan van Victor Muller, de Spykertopman die de Zweedse autofabriek Saab overnam en failliet liet gaan (hoewel het nog steeds niet definitief over is). Balkenende noemde de dodelijke deal destijds een ‘prachtig voorbeeld van ondernemerschap en innovatie’ – niet zo handig. Ook was de CDA-voorman fan van Dirk Scheringa. In mei 2009 prees hij de ondernemer tijdens een campagnebijeenkomst van het CDA in het AZ-stadion. ‘Je bent een voorbeeld voor ons allemaal, je speelt een geweldige rol in de financiële sector, zet je in voor sport en cultuur. Ik vind dat fantastisch. Wij zijn trots op je.’ Er liep toen al een onderzoek van de Autoriteit Financiële Markten naar DSB Bank en een half jaar later was ie failliet.

Voor een bedrijf als EY is het binnenhalen van een ‘former prime minister’ geweldig voor de internationale uitstraling. De lijntjes waren bovendien kort: een van de 240 collega-partners van Balkenende bij het kantoor is Marnix van Rij. De CDA’er (inmiddels senator) was ook verantwoordelijk voor Balkenendes politieke bliksemcarrière. Nadat Van Rij’s gevecht om het leiderschap bij de christendemocraten met Jaap de Hoop Scheffer op een fiasco uitliep, werd de onbekende Jan Peter Balkenende tot kopman gebombardeerd.

Premier-by-accident

Dat premier-by-accident-syndroom kleeft aan Balkenende. In reconstructies zeggen voormalig medewerkers, studie- en partijgenoten steevast dat men nooit een toekomstig premier in hem zag. Een prima kerel, bijzonder intelligent, maar geen premiersmateriaal. Dat constateert ook Peter Middendorp die het Binnenhof observeerde voor dagblad De Pers en over Balkenende het boek De Lachende Derde schreef: ‘Iets zeggen, de regie nemen, dwingend aanwezig zijn – Jan Peter had er moeite mee, het is niet zijn talent. Waar de anderen Pim Fortuyn bevochten, zat hij er in de dooie hoek van de professor een beetje ongemakkelijk bij te lachen, en won de verkiezingen vervolgens met overmacht. Onder begeleiding van politiek assistent Jack de Vries werd de handicap tot strategie vermaakt – niets zeggen, anderen de kolen uit het vuur laten halen en er zelf ongeschonden met de winst vandoor proberen te gaan.’

Van een premier, een leider, verwacht je onbewust dat hij de ruimte vult met zijn persoonlijkheid. Een man (of vrouw) met uitstraling en statuur. Janka Stoker, hoogleraar Leiderschap in Groningen doet onderzoek naar de uitstraling van leiders en daaruit blijkt dat je aan de hand van het gezicht van politici kunt voorspellen wie als leider wordt gekozen. Voldoet de jongensachtige CDA’er dan toch aan de uitstralingseisen van een leider? ‘In Nederland weegt dit aspect veel minder zwaar, omdat we een meerpartijensysteem hebben. We kiezen hier niet onze premier,’ aldus Stoker. Ook CEO’s blijken volgens hagelnieuw Gronings onderzoek afwijkende gezichtskenmerken te hebben ten opzichte van gewone mensen – al moet nader onderzoek uitwijzen wát die unieke elementen zijn.

Wie aan Balkenende denkt, krijgt onbewust toch Harry Potter, de kus van Katja Schuurman en Bridget Maasland en het slippende skateboard op het netvlies. Observator Middendorp: ‘Ik keek dan naar de premier bij zo’n borrel. Hij stond niet goed. Het leek haast alsof hij zijn skelet als een kleerhanger gebruikte.’

Zijn uitstraling zat hem dus nooit mee, maar wat Balkenende wel altijd heeft gehad is een rotsvast geloof in eigen ideeën. Balkenende weet hoe het zit en wie er anders over denkt begrijpt het gewoon niet goed. Dat maakt het soms moeilijk om met hem samen te werken, concludeert ook NOS-verslaggever Wilco Boom die De Val van Balkenende reconstrueerde in het gelijknamige boek. ‘De samenwerking met de VVD verliep prima, die twee partijen zaten op één lijn. Maar Balkenende miste een bepaalde lenigheid om zowel over rechts als over links te regeren, dingen op te geven.’ Balkenende IV-informateur Herman Wijffels stelt dat de premier nooit boven de partijen wist uit te groeien, maar altijd de partijman bleef. Toch zwelde ook binnen het CDA de kritiek aan. Het was in de laatste jaren moeilijk met hem communiceren, weet Boom: ‘CDA’ers klaagden dat hij alleen verwanten om zich heen verzamelde. Geen dwarsdenkers die hem scherp hielden, maar vertrouwelingen die zelden de confrontatie met hem aangingen.’

Verschillende partijprominenten willen na Balkenende IV een andere lijsttrekker. Uit de notulen van het partijbestuur die Boom in handen krijgt, blijkt wel hoe groot de twijfels waren: ‘Verder spreken diverse aanwezigen uit dat de premier waar nodig ontvankelijker zou kunnen zijn voor kritiek en tegengeluiden, en dat er, uiteraard in overleg met hemzelf, een coachingstraject zou kunnen worden afgesproken, waarbij hier aandacht aan zal worden besteed.'

De man die op dat moment zo’n acht jaar de baas van Nederland was, werd door zijn partijvrienden op cursus gestuurd.

Het mag allemaal niet baten. Van bijna-president van Europa verwordt Balkenende tot een afgeserveerde polderpremier die vier kabinetten liet klappen en twintig zetels verliest bij de Tweede Kamerverkiezingen. Op de avond van het verlies kondigt Balkenende zijn vertrek aan.

Geen minister van staat

Wat wil Balkenende zelf? Een internationale functie is voor een raspoliticus het meest prestigieuze vervolg. Balkenendes CDA-voorgangers Ruud Lubbers (Hoge Commissaris voor de vluchtelingen bij de Verenigde Naties) en Dries van Agt (vertegenwoordiger van de Europese Gemeenschap in Japan en de VS) wisten zo’n transfer te bewerkstelligen, maar Balkenende lukt dat niet. In het najaar van 2009, Balkenende IV is net over de helft, was hij er wel dichtbij. De premier zette zijn zinnen op het voorzitterschap van de Europese Raad, een op dat moment nieuwe, prestigieuze functie die ook wel ‘EU-president’ wordt genoemd. Medewerkers van Balkenende lobbyen achter de schermen, zijn naam zingt rond in de Europese media als een van de kanshebbers. Maar helaas: de Belg Herman ‘Haikoe’ van Rompuy, Brussels grijste muis, trekt aan het langste eind. De politieke functie zit er ook daarna niet in, waarbij een saillant detail is dat Balkenende zelfs niet als minister van staat wordt benoemd. Dit erebaantje betekent zoveel dat de koning je kan raadplegen bij ingewikkelde kwesties. Een bedank voor bewezen diensten die Kok en Lubbers wel kregen. Gezien de ervaring van Jan Peter Balkenende, de derde langstzittende premier na de oorlog, is het opmerkelijk dat men het advies van Balkenende niet wenst. Mogelijk is hij niet populair bij de Oranjes vanwege zijn handelen in de kwestie Mabel Wisse Smit, maar zeker weten doet niemand het.

Balkenende moet dus op zijn 54ste zijn eerste baan in het bedrijfsleven zoeken. Eerdere premiers die zo’n stap maakten, gingen voor toezichthoudende parttimefuncties. Piet de Jong en Barend Biesheuvel stortten zich in de dagen na hun premierschap op controlerende posities bij grote Nederlandse bedrijven, Wim Kok kreeg lucratieve commissariaten bij ING, Shell en KLM. Balkenende wil ook helemaal geen rustiger leven, hij moet ook nog ruim tien jaar tot zijn pensioen. Hij is een werkpaard, kan met een paar uur slaap per nacht toe en hij was duidelijk op zoek naar een fulltime baan. In een van de spaarzame interviews die hij afgelopen jaar geeft, bij RTL’s politieke ochtendprogramma Koffietijd, constateert Loretta Schrijver dat Balkenende nog steeds weinig thuis is, nadat hij over zijn werk bij EY heeft verteld. ‘In de weekenden is het beter, moet ik zeggen. Maar ik ben toch vaak ’s avonds weg en ook vaak in het buitenland.’ Aan ambitie en werklust geen gebrek bij Balkenende.

Beste stuurman aan wal

Als we Balkenende vergelijken met enkele van zijn collega-CDA’ers op basis van wat droge cijfers, vertaalt die ambitie zich niet in de praktijk. Balkenende speelt eredivisie, maar geen Champions League. EY heeft in Nederland en België 4.500 werknemers en een kleine 650 miljoen omzet. De ex-premier is partner – met nog 240 anderen – maar géén onderdeel van de negenkoppige Raad van Bestuur van EY Nederland. Hij runt binnen het bedrijf eigenlijk zijn eigen toko, een gemiddelde partner heeft zo’n twintig mensen voor zich werken.

Zijn AmeBie BV (samentrekking van de naam van zijn dochter en vrouw), ingeschreven als ‘organisatieadviesbureau’ met één werknemer, deponeert jaarstukken rond de vier tot vierenhalve ton.

Jan Kees de Jager, CDA-minister van Financiën onder Balkenende, zit als CFO wél in een Raad van Bestuur. Die van KPN om precies te zijn, een bedrijf met 27.000 werknemers en een omzet van 12 miljard euro. Zijn basissalaris is 625.000 euro, wat kan oplopen tot 1,5 miljoen per jaar via bonussen en aandelenpakketten. Een andere partijgenoot, Camiel Eurlings, ging als topman aan de slag (en roemloos ten onder) bij KLM. Alleen de Nederlandse tak van het Frans-Nederlandse conglomeraat onderhoudt al 32.000 gezinnen, Eurlings streek zo’n 700.000 euro per jaar op bij de vliegtuigmaatschappij.

De vraag is of Balkenende zijn status als beste stuurman aan wal koestert, of dat hij eigenlijk de macht (weer) ambieert zoals Wouter Bos. Balkenende zelf reageert niet op vragen van Nieuwe Revu, maar volgens een CDA-ingewijde geniet hij van het bestaan in de luwte en is er geen enkele aanwijzing dat hij nog politiek of bestuurlijk terug zal keren. Voor wie premier is geweest, valt er ook weinig te halen, maar van de andere kant: wie eenmaal macht heeft gehad, kan daar doorgaans moeilijk afstand van doen. Na het spelen op de Playstation toekijken hoe je vriendjes ermee spelen en niet meer mogen meedoen...

Zelf noemt Balkenende zijn gang naar EY een nieuwe fase in zijn leven en zegt hij de behoefte niet te voelen zich met de actieve politiek te bemoeien. Ook vanuit CDA-kringen zijn er geen signalen dat hij zich tegen zaken aan wil bemoeien. Balkenende zit, zo lijkt het, bij EY op zijn plek en het politieke hoofdstuk is afgesloten. Maar zeg nooit nooit. Ook J.K. Rowling kondigde twee weken geleden een nieuw Harry Potter-boek aan.